فهرست مطالب:

فصل اول: کلیات تحقیق

مقدمه   

بیان مساله

اهمیت و ضرورت تحقیق

اهداف تحقیق

سوالات تحقیق

فصل دوم: ادبیات نظری و پیشینه تحقیق

 بخش اول: مسجد و جهاد اقتصادی

مسجد، مهد جلوه های زندگی انسانی

فعالیت های مسجد و ارتباط آن با جهاد اقتصادی

*عبادی

*اقتصادی

*سیاسی

* نظامی

* فرهنگی  و تبلیغی

*آموزشی

آثار ، ‌برکات و کارکرد های فردی و اجتماعی مسجد و ارتباط آن با جهاد اقتصادی

کسب و تجارت 

نقش مساجد دراقتصاد محله ای

بخش دوم: برنامه درسی و ارتباط آن با مسجد و جهاد اقتصادی

برنامه درسی

تعریف ومفهوم برنامه درسی
عناصر برنامه درسی
• هدفها

اهداف کلی
اهداف جزئی

اهداف رفتاری
• راهبردهای یادهی – یادگیری
• وسایل،رسانه ها ومواد آموزشی
• محتوای برنامه درسی
• ارزشیابی
مبانی و اصول برنامه های درسی

محتوای کتاب های درسی و برنامه درسی

کتاب های درسی و ارتباط آن با دین

کتاب های درسی و آموزه هایی از مسجد و کارکردهای آن

پیشینه تحقیق

نتایج مطالعه در یک نگاه

فصل سوم : نتیجه گیری و پیشنهادات

منابع و مآخذ

 

فصل اول: کلیات تحقیق

مقدمه:

سال 1390 در حالی آغاز شد که دل های بسیاری دلتنگ روزهای جهاد و جهادی زندگی کردن، به مشکلات و مسائلی می نگریستند که روح بلندشان را می آزرد. در چنین زمانی، دعوت به جهاد آن هم جهادی که بتواند تعالی بخش انسان بوده و مسائل پیش رو را حل کند، فرمانی گوهربار بود. جهاد اقتصادی نام سالی شد که شاید بیش از هر زمانی، ضرورت آن احساس می شود. هرچند تفکر و تجسس در آیات آسمانی و دین مبین اسلام، نشانگر آنست که مسلمانان همواره نیازمند به تفکر در اقتصاد و موارد مربوطه هستند. چنانچه در سوره واقعه در آیات 63 تا 65 آمده است:

"أَ فَرَءَیْتُم مَّا تحَرُثُونَ، ءَ أَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نحَنُ الزَّارِعُونَ، لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ"

 آیا هیچ درباره آنچه کشت می کنید، اندیشیده اید؟ آیا شما آن را می رویانید یا ما می رویانیم؟ هرگاه بخواهیم آن را مبدّل به کاه درهم کوبیده می کنیم که تعجب کنید.

پس درهر آن چه به انسان مربوط است نشانه ای از خداوند نهفته استو هرگز نمی توان بی نام و ذکر او داشته ها را به خود نسبت داد. به دیگر معنا، اقتصاد با توحید و ایمان به نیروی کردگار ارتباط تنگاتنگ دارد. تاکید این نکته، هم چنین است در سوره صافات، آیه 96که می فرماید:

"َاللَّهُ خَلَقَکمُ ْ وَ مَا تَعْمَلُونَ"

 و خداوند، هم شما را آفرید و هم آنچه را می سازید.

بنابراین نتایج و عواید به دست آمده از فعالیت های اقتصادی نیز اگر با تفکر آدمی همراه باشد، گواه حضور و خواست خداوند است. هرچند انسان با اراده خود کار می کند، ولی اراده خداوند نیز به آن تعلّق گرفته است؛ او نمی تواند مستقل و بی نیاز از خداوند متعال منشأ اثر باشد و بنابراین، فعالیت های او مستند به خداوند متعال هستند.

بر این اساس، فعالیت های اقتصادی در صورتی که تفکر اسلامی را به همراه داشته باشد کمتر از جهادی نیستند که در راه خدا انجام می شود. و البته ضرورت های توجه به جهاد اقتصادی بیش از هر زمان دیگری احساس می شود چنانچه مقام معظم رهبری در بیانات خود فرمودند:

"امسال سال جهاد اقتصادی است. جهاد اقتصادی متوجه یک نکته اساسی است در مسئله اداره کشور و مدیریت کشور؛ و آن این است که امروز دشمن برای مبارزه با اسلام و جمهوری اسلامی، بر روی مسئله اقتصاد متمرکز شده است. نه اینکه عرصه‌های دیگر را فراموش کردند؛ نه، در زمینه فرهنگ و در زمینه امنیت و در زمینه سیاست و در همه زمینه‌ها علیه نظام جمهوری اسلامی آنچه از دستشان برمی‌آید، می‌کنند ـ حالا شکست می‌خورند، مطلب دیگری است؛ اما آنها تلاش خودشان را می‌کنند ـ لیکن تمرکز همه آنها بر روی مسائل اقتصادی است. برای اینکه مردم را از دولت جدا کنند، از نظام جدا کنند، فاصله و شکاف ایجاد کنند، دنبال این هستند که در مسئله اقتصادی کشور مشکل ایجاد کنند. پس جهاد اقتصادی لازم است؛ یعنی همین مبارزه، همین پیکار، منتها جهادگونه، با همه توان، با همه وجود، با قصد خالص، با فهم و بصیرتِ اینکه داریم چه کار می‌کنیم. سال جهاد اقتصادی معنایش این است. بخش‌های اقتصادی کشور در همه قسمت‌های دولتی و غیر دولتی اگر به توفیق الهی پایبند به این مجاهدت باشند، یک جهش به وجود خواهد آمد و همه مردم در این موفقیت سهیمند."[1]

با توجه به آن چه مطرح شد به نظر می رسد، بایددر این جهاد نیز مانند سایر جهادها، در ساختار دین پایگاه هایی شناسایی شود که بتواند منعکس کننده پیام جهاد اقتصادی در اسلام بوده و راهنمای عمل جهادگران باشد. نگاهی بر تاریخ اسلام و بررسی سیر اقتصادی در آن، بیانگر آنست که هموراه  و از بدو تولد اسلام، مساجد از بنیانی ترین و مهم ترین پایگاه ها به حساب می آمده اند. این اهمیت در مسائل اقتصادی نیز دیده وجود داشته است، تا جائی که یکی از کارکردهای مسجد، کارکرد اقتصادی آن بوده است. با این نگاه، می توان از مساجد به عنوان مکان های مقدسی که به ساختار جهاد اقتصادی شکل و جهت می بخشند نگریست.

پیوند این دو موضوع مهم، یعنی مساجد و جهاد اقتصادی، در حالی رخ می دهد که کودکان و نوجوانان آموزه های رسمی خود را در آموزش و پرورش و تحت یک برنامه درسی به دست می آورند. در واقع آنان در مدرسه می آموزند که اقتصاد چیست؟ چه ارتباطی بادین دارد؟ مسجد چگونه مکانی است و نقش آن در اقتصاد چه می باشد؟ بر این اساس توجه به محتوای برنامه درسی از دو بعد موضوع جهاد اقتصادی و الگوی مصرف از یک سو و نقش مساجد از سوی دیگر، ضروری به نظر می رسد.

 

بیان مساله

در گذشته ای نه چندان دور، آموزش های سینه به سینه مهم ترین نوع آموزش به حساب می آمدند. این در حالی بود که آموزش رسمی از جایگاه وسیع و پردامنه ای برخوردار نبود و لذا اساس کار تعلیم و تربیت بر عهده خانواده بود. پدر، داشته های خود از پدرش را به پسر و مادر، دانسته هایش را به دختر منتقل می کرد. به همین خاطر بسیاری از افراد به شغل نیاکان خود مشغول بودند. در چنین آموزشی، مثل ها، اعتقادات فردی و خانوادگی، عرف و مراودات جمعی نقش بسزایی در تعیین چهارچوب های اقتصادی هر فرد داشتند. به عنوان مثال، مثل "کار عار نیست" به عنوان جمله و پندی ارزشمند کودک و نوجوان را به آن وامی داشت تا با هیچ عبایی شغل هرچند سطح پایین خانواده اش را بپذیرد و به آن تن دهد. در این نوع آموزش، هماهنگی اعتقادی و عرفی بر عهده محافل اجتماعی و مذهبی قرار داشت. به همین خاطر صاحب نظران با خاطری آسوده از دل سپردن خانواده به دین، شاهد انتقال باورهایی ارزشمند در جامعه بودند بدون این که لزوما خانواده ها و یا فرزندانشان از سواد نوشتن و خواندن بهره مند باشند.

اما دگرگونی های آموزشی به ویژه در بحث تعلیم و تربیت همگانی، گستره ای را ایجاد کرد که در آن هر کودکی دسترسی به برنامه رسمی آموزشی را تجربه می کند. فراگیر شدن این برنامه و آموزش رسمی، علاوه بر فواید معین و بدیهی آن، دارای شرایطی است که عدم توجه به آن می تواند لطمات جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد. به عنوان مثال اگر برنامه درسی نتواند باورهای ارزشمندی را در ذهن مخاطب ایجاد و یا محافظت نماید، در این صورت باید نظاره گر از میان رفتن و ریشه کن شدن آن ارزش در جامعه باشیم. در نمونه ای مشخص، اگر در برنامه درسی، "عار نبودن کار"، به عنوان تعبیری ارزشمند القا نگردد، نمی توانیم انتظار داشته باشیم که بسیاری فرزندان خروجی از این سیستم آموزشی، به دنبال راه و کار پدران خود باشند.

بنابراین به نظر می رسد، برنامه درسی در آموزش و پرورش رسمی از جایگاه و اثربخشی بالایی برخوردار است. این در حالی است که اکنون ایران اسلامی با حرکتی به نام جهاد اقتصادی روبه رو می باشد. جهادی که ریشه در دین دارد و بنا بر آیات آسمانی دین و اقتصاد و زندگی انسان در ارتباط با یکدیگر هستند. مقام معظم رهبری نیز در این رابطه می فرمایند:

"اسلام، دنیا را وسیله‌یی در دست انسان برای رسیدن به کمال می‌داند. از نظر اسلام، دنیا مزرعه آخرت است. دنیا چیست؟ در این نگاه و با این تعبیر، دنیا عبارت است از انسان و جهان. زندگی انسان‌ها، تلاش انسان‌ها، خرد و دانایی انسان‌ها، حقوق انسان‌ها، وظایف و تکالیف انسان‌ها، صحنه سیاست انسان‌ها، اقتصاد جوامع انسانی، صحنه تربیت، صحنه عدالت؛ اینها همه میدان‌های زندگی است. به این معنا، دنیا میدان اساسی وظیفه و مسئولیت و رسالت دین است. دین آمده است تا در این صحنه عظیم و در این عرصه متنوع، به مجموعه تلاش انسان شکل و جهت بدهد و آن را هدایت کند. دین و دنیا در این تعبیر و به این معنای از دنیا، از یکدیگر تفکیک‌ناپذیرند. دین نمی‌تواند غیر از دنیا عرصه دیگری برای ادای رسالت خود پیدا کند. دنیا هم بدون مهندسی دین و بدون دست خلاق و سازنده دین، دنیایی خواهد بود تهی از معنویت، تهی از حقیقت، تهی از محبت و تهی از روح. دنیا ـ یعنی محیط زندگی انسان ـ بدون دین، تبدیل می‌شود به قانون جنگل و محیط جنگلی و زندگی جنگلی. انسان در این صحنه عظیم باید بتواند احساس امنیت و آرامش کند و میدان را به سوی تعالی و تکامل معنوی باز نماید. در صحنه زندگی باید قدرت و زور مادی ملاک حقانیت به‌حساب نیاید. در چنین صحنه‌یی، آنچه می‌تواند حاکمیت صحیح را بر عهده بگیرد، جز دین چیز دیگری نیست. تفکیک دین از دنیا به این معنی، یعنی خالی کردن زندگی و سیاست و اقتصاد از معنویت؛ یعنی نابود کردن عدالت و معنویت. دنیا به معنای فرصت‌های زندگی انسان، به معنای نعمت‌های پراکنده در عرصه جهان، به معنای زیبایی‌ها و شیرینی‌ها، تلخی‌ها و مصیبت‌ها، وسیله رشد و تکامل انسان است. اینها هم از نظر دین ابزارهایی هستند برای این‌که انسان بتواند راه خود را به سوی تعالی و تکامل وبروزاستعدادهایی که خدا در وجود او گذاشته است، ادامه دهد. دنیای به این معنا، از دین قابل تفکیک نیست. سیاست و اقتصاد و حکومت و حقوق و اخلاق و روابط فردی و اجتماعی به این معنا، از دین قابل تفکیک نیست. لذا دین و دنیا در منطق امام بزرگوار ما مکمل و آمیخته و درهم تنیده با یکدیگر است و قابل تفکیک نیست. این، درست همان نقطه‌یی است که از آغاز حرکت امام تا امروز، بیشترین مقاومت و خصومت و عناد را از سوی دنیاداران و مستکبران برانگیخته است؛ کسانی که زندگی و حکومت و تلاش و ثروت آنها مبتنی بر حذف دین و اخلاق و معنویت از جامعه است. [2]

بر مبنای همین تفکر است که دین اسلام مناسب ترین جایگاه برای تصمیم گیری های اقتصادی و به ویژه جهاد اقتصادی تشخیص داده می شود. بدیهی است که نام اسلام، پایگاه قدرتمند مساجد را قرین با خود دارد. با عنایت به سیره پیامبر و امامان معصوم، مسجد نه تنها متعالی ترین جایگاه عبادت و پرستش ذکر و مناجات با حق تعالی است بلکه مسجد کانون فرهنگی و سرچشمه نشر معارف، تعلیم و تربیت، سیاست و جهاد اقتصاد و مسائل اجتماعی بوده است.

به دیگر سخن مسجد مهم ترین و اصیل ترین سازمانی است که در جامعه مسلمانان در صدر اسلام با اهداف و وظایف خاص شکل گرفته و در طول تاریخ همچنان ادامه یافته است.

اینک در عصر نیاز و بازگشت بشر به معنویت و دوران توسعه و سازندگی، به منظور بره بردن از این پایگاه رفیع آسمانی و مرکز تجمع دل باختگان الهی با چنان نقش و رسالت برجسته، به برنامه ای نیاز است تا بتواند با استفاده از جاذبه های معنوی مسجد، راهنمای نسل جوانی باشد که اصل جهاد اقتصادی از آنان انتظار می رود.

 با این توصیف، پرسش اساسی این است که تا چه اندازه برنامه درسی رسمی کشور ما، تداعی گر تاثیرگذاری مساجد به ویژه در بحث مربوط به اقتصاد و فعالیت های مرتبط با آن و نیز جهاد اقتصادی است؟ به دیگر سخن،  مدارس و برنامه درسی رسمی ما تا چه اندازه در ایجاد نگرش مطلوب به مساجد و به ویژه کارکرد اقتصادی مساجد و نقش آن در جهاد اقتصادی موثر است؟ این پرسشی است که مطالعه حاضر قصد دریافت پاسخ آن را دارد.

 

اهمیت و ضرورت تحقیق

مسجد در جایگاه اصیل خود یک الگوی ارزش گذارى است. ارزشهاى فراموش شده در مسجد مطرح می شود. در آنجا نیازمند فقیر با ثروتمند، رئیس وزیر دست، فرمانده و سرباز، امتیازهاى مادى و ظاهرى را کنار می نهند و همه در کنار یکدیگر و دوش به دوش هم می ایستند. در مسجد، تنها ارزشهاى حقیقى همچون تقوا و جهاد مطرح است. مسجدیان اصیل تا آنجا بر دفاع ارزشهاى بزرگ اسلامى پاى می فشرند که حتى حاضر نیستند تلاشهاى خود در راستاى عمران و آبادى مساجد را با جهاد رزمندگان و هجرت مهاجران مقایسه کنند. آنان این رهنمود را از قرآن فرا گرفته اند:

"اجعلتم سقایه الحاج و عماره المسجدالحرام کمن آمن بالله و الیوم الآخر و جاهد فى سبیل الله لا یستون عندالله و الله لا یهدى القوم الظالمین."[3]

چنانکه بسیارى از مفسران شیعه و سنى گفته اند، این آیه هنگامى نازل شد که عباس مسئول آبرسانى به حاجیان و شیبه سرپرست مسجدالحرام درباره شرافت و بزرگى منصب خویش به یکدیگر فخر می فروختند در این میان علی(علیه السلام) بر آنان وارد شد او مقام خویش را از آن رو که در راه خدا جهاد و هجرت کرده بود برتر از منزلت آنان داشت آن گاه خداوند متعال با این آیه برداشت و دیدگاه على (علیه السلام) را که این منزلت را از مسجد داشت تأیید نمود.

مسجد تنها یک مکان نیست، بلکه سازمانی است بس مهم برای اجتماع مسلمانان و اتحاد، یکپارچگی و هدایت آنان به سوی نیکی. مسجد میدان بزرگی برای تبادل افکار و مشاوره در امور مسلمانان است. مسلمانان در هر شهری که از سوی سپاهیان اسلام فتح می شد مسجدی می ساختند تا ضمن انجام عبادت درآن از آن به عنوان مرکز فرهنگ، اشاعه تمدن و تکوین افکار عمومی صحیح اسلامی بهره ببرند. به این ترتیب مساجد تشکیلات ایمانی مبتنی بر نظام اسلامی است.

علاوه بر این، نقش مسجد در تمام حماسه های اسلامی نمایان و بارز است. از همان آغاز که رسول اکرم در مدینه مسجدی بنیان نهاد، این مکان پایگاه اساسی تمامی فعالیت های عبادی و سیاسی بود. بنابراین مسجد علاوه بر این که مرکز بندگی خدا و تربیت معنوی است کانونی برای مقاومت در برابر استبداد و سلطه گری می باشد و در طول تاریخ تمامی فریادها و خروش ها و نهضت های اسلامی به طور مستقیم و غیرمستقیم از مسجد منشاء گرفته است.

مسجد کوفه مرکزی برای سامان دهی رزمندگان اسلام بود و حضرت علی(علیه السلام) در این مکان زمینه مبارزه با قاسطین، مارقین و ناکثین را فراهم آورد، قیام مختار و انقلاب زیدبن علی در مسجد مزبور شکل گرفت.

امویان خواستند سیمای نفرت انگیز خود را در پرده هایی از ریا و تزویر پنهان کنند و از این روی از مسجد دمشق برای دوام پوشالی خود بهره بردند ولی امام سجاد(علیه السلام) در مسجد جامع دمشق نقشه های آنان را افشا نمود، قیام شهدای فسخ در مسجدالنبی مدینه تکوین یافت.[4] سربداران خراسان و سمرقند از مساجد این نواحی با هدایت شیخ حسن جوری علیه مغولان وحشی بسیج شدند.

مردم تهران با هدایت میرزا مسیح مجتهد تهرانی از مسجد جامع این شهر برای آزاد نمودن بانوانی که در اسارت روس بودند، حرکت کردند و قیام علما و مردم مشهد بر علیه کشف حجاب در مسجد گوهرشاد با هدایت آیت اله حاج حسین قمی به وقوع پیوست.[5]

مردم تهران، قم و برخی شهرهای دیگر در سال 1342 و طی قیام 15 خرداد برای مبارزه با استبداد رژیم پهلوی و افشای کارنامه ننگین آن، تظاهرات گسترده ای را از مساجد سامان دادند و به ندای امام خمینی(ره) برای جلوگیری از فجایع و اعمال ضدشرعی نظام پهلوی لبیک گفتند.

انقلاب اسلامی در مساجد به رشد و شکوفایی و بالندگی شکوهمند رسید و امام خمینی(ره) و یارانش مساجد را پایگاه مبارزات و تلاش های تبلیغی و فرهنگی خود قرار دادند، در لحظات پیروزی این نهضت نیز مساجد، مراکز نظم و انسجام و سازماندهی نیروهای مبارز و مومن بود و برخی از نهادهای انقلابی در این کانون های عبادی شکل گرفتند.

با چنین اوصافی، تاثیر مسجد را نمی توان در هیچ یک از مسایل مربوط به جامعه انسانی نادیده گرفت. چه آنکه در عصر جهانی شدن، نقش و تاثیر مساجد، علاوه بر کارکردهای گذشته خود، از تکثیر اندیشه دینی و زدودن شبهات فکری تا تامین بهداشت روانی افراد و بازیابی هویت فردی و دینی به اثبات رسیده است.[6]

این در حالی است که امروزه جهاد اقتصادی به عنوان  بالاترین راه مبارزه با دشمن معرفی شده است. چنانچه مقام معظم رهبری فرموده اند:

"امروز بزرگترین مبارزه با امریکا، کار کردن و تلاش نمودن و مجاهدت برای اصلاح امور کشور است؛ امریکایی‌ها این را نمی‌خواهند. مسئولان دولتی و بخش‌های مختلف باید برای ایجاد اشتغال و مبارزه با فساد و باز کردن گره‌های امور معیشت مردم و رونق دادن به اقتصاد کشور، حقیقتا کار و تلاش کنند. هر کس در این زمینه‌ها مجاهدت و کار کند، بزرگترین مبارزه را با امریکا کرده است؛ چون امریکایی‌ها نمی‌خواهند گره‌های این کشور و این ملت باز شود؛ آنها می‌خواهند این مشکلات بماند.[7]

و بر همین اساس و به منظور تاکید بر توجه آحاد ملت اسلامی به این موضوع، سال 1390 به سال جهاد اقتصادی نامگذاری شد. بدیهی است که در چنین جهادی هم چون سایر جهادها در اسلام، پایگاهی ارزشمندتر و قابل اعتناتر از مسجد نمی توان سراغ داشت. توجه به کارکرد اقتصادی مسجد خود موید این مطلب است که این پایگاه به تمامی جلوه های مربوط به انسان اهتمام دارد. اما چگونه می توان از مردم انتظار داشت تا همچون همیشه در این جهاد نیز به مسجد روآورند وبا کسب آگاهی از نقش مسجد در این رابطه، از این مکان آسمانی برای هدایت فعالیت های خود مدد گیرند.

بررسی منابع آموزشی امروز، گواه آنست که وجود آموزش های متمرکز در کشور موجب یکپارچگی در ایجاد نگرش هایی ویزه در فراگیران می شود. بنابراین می توان بادرصد بالایی اطمینان داشت که در زمینه فعالیت های اقتصادی و ارتباط آن با مساجد و دین، دانش آموزان از برنامه درسی که به صورت رسمی و متمرکز در کشور ارائه و اجرا می شود تغذیه می شوند و باورهایی را در ذهن خود شکل می دهند. بر این اساس لازم است به صورت ویژه به موضوع مسجد و تاثیر آن در زندگی، در محتوای برنامه درسی توجه شود تا فراگیران بتوانند با جلوه های متنوع و ارزشمند مسجد آشنا شده و میل بیشتری برای حضور در این مکان مقدس داشته و به بهره مندی از برنامه های دین اسلام که از دروازه روحانی و مقدس مسجد اعلام می شود ترغیب شوند.

 

اهداف تحقیق

هدف کلی:

بررسی و تحلیل محتوای کتاب های درسی دوره ابتدایی با رویکرد مساجد و تاثیر آن ها در جهاد اقتصادی

اهداف جزئی:

1. بررسی نگرش محتوای کتاب عای درسی دوره ابتدایی به مسجد
2. بررسی میزان توجه محتوای کتاب درسی به کارکرد اقتصادی مسجد

 

سوالات تحقیق

سوال کلی:

آیا در کتاب های درسی دوره ابتدایی به ویژه کتاب های غیر دینی، به موضوع ارتباط مساجد با فعالیت های اقتصادی وتاثیر آن در جهاد اقتصادی، به عنوان اصلی مهم در دین مبین اسلام توجه شده است؟

سوالات فرعی:

1. در محتوای کتاب درسی دوره ابتدایی، چه نگرشی به مسجد مورد توجه قرار دارد؟
2. تا چه اندازه در محتوای کتاب درسی دوره ابتدایی، در خصوص کارکرد اقتصادی مسجد، کارشده است؟
3. چه ارتباطی بین جهاد اقتصادی(به تعابیر گوناگون از جمله فعالیت های اقتصادی) با مسجد در کتاب های درسی معرفی شده است؟

 

فصل دوم: ادبیات نظری و پیشینه تحقیق

به منظور رعایت نظم، در این قسمت در دو بخش ارائه می شود. در بخش اول، موضوع مسجد و جهاداقتصادی مورد بررسی قرا رگرفته  و بخش دوم به برنامه درسی و ارتباط آن با مسجد و اثربخشی آن در جهاد اقتصادی اختصاص دارد. لازم به ذکر است که خلاصه گویی و ارائه چکیده یافته ها به منظور رعایت اختصار در نوشته پیش رو مورد نظر بوده است.

بخش اول: مسجد و جهاد اقتصادی

مسجد، مهد جلوه های زندگی انسانی

  بدون شک اقامه نماز و سایر عبادت منحصر به مکان خاصی نیست بلکه می توان د ر هر مکانی انجام داد. آنچه باعث شدکه برگزاری نماز به صورت جمعی و جماعت در مساجد مورد تاکید فراوان قرار گیرد اهداف بهتر و والاتری است که دین مبین اسلام آن را تعقیب می کند . مساجد در طول تاریخ اسلام نه فقط محل عبادت ومناجات بلکه پایگاه تصمیم گیری مهم سیاسی، اقتصادی، نظامی و مرکز نشر معارف دینی و کانون تربیت انسان های متعهد و جایگاه حل معضلات امت اسلامی و محور وحدت مسلمانان و پشتوانه محکمی برای حکومت اسلامی بوده است. به عبارت دیگر مساجد در قالب کانون فعالیت های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و آموزشی محسوب می شده است. از آغاز تا چند قرن بعد، از مساجد به صورت مدرسه آموزشی استفاده می کردند  و با پدیده ای به نام مدرسه روبرو نبودند. مشهور این است که از سال 459 هجری قمری نخستین مدرسه به همت نظام الملک طوسی، وزیر آلب ارسلان سلجوقی در بغداد بنا شده است. به هر حال تاریخ تاسیس مدرسه هر وقت باشد محققان و مورخان پذیرفته اندکه پیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی در کشورهای اسلامی بوده است و در حقیقت مدرسه فرزند مسجد به شمارمی آید و در روزگاری در میان فقهای مطرح بود که آیا تاسیس مدرسه جایز است یا خیر .

در حقیقت بنای مسجد النبی که مسجد نمونه اسلام است فقط تاسیس یک عبادتگاه نبود بلکه به شهادت مورخان و محققان و حتی خاورشناسان پی ریزی یک مدرسه بزرگ اسلامی بود. جرجی زیدان نویسنده مسیحی عرب می نویسد : « همانطوری که مسجد های مسلمان مرکز اجتماع و پناهگاه غریبان و بیماران است این مراکز مهد تعلیم و تربیت نیز بوده است درکوچکترین مسجد کودکان را آموزش می دهند و مسجد های بزرگ گاهی به اندازه دانشگاه های اروپا دارای ارزش و اهمیت است . »

مقام معظم رهبری فرمودند : " نظام مسجد نه فقط در زمان ما و نه فقط در کشور عزیز اسلامی بلکه در نقاط گوناگون عالم و در طول تاریخ منشا آثار بزرگ و نهضت های بزرگ و حرکات اسلامی شده است . "

مسجد کارکردهایی نظیر کارکردهای عبادی، آموزشی، فرهنگی، تبلیغی، علمی، سیاسی، اجتماعی، قضایی، نظامی و رسانه ای، هنری، ورزشی، اقتصادی و نظیر آن دارد . هر قدر این فعالیت ها و کارکردها از تنوع بیشتری برخوردار می گردد، مسلما از زمینه جذابیت و اقبال بیشتری از سوی طبقات گوناگونی جامعه خصوصا ‌جوانان مواجه و نتیجه آن افزایش دین باوری در سطح جامعه خواهد شد.

 

فعالیت های مسجد و ارتباط آن با جهاد اقتصادی

  فعالیتها و کارکرهای مسجد را می توان در زمینه های مختلف بررسی و طبقه بندی نمود. در ادامه ضمن ذکر هر یک از فعاتلیت ها به موارد مرتبط با جهاد اقتصادی نیز اشاره شده است.

*عبادی

مسجد ابعاد گوناگونی دارد که بعد عبادی آن مهم تر است. مسجد به عنوان مکانی برای عبادت در تقویت جنبه های عبادی  جامعه اسلام موثر است.از این رو یکی از مهم ترین فعالیت های مسجد که در تقویت مسجد بسیار کار آمد است فعالیت های عبادی است. نماز از مهم ترین عبادات است که قبول شدن سایر اعمال به قبولی آن بستگی دارد و با ارزش ترین آن در شکل نماز جماعت ظهور دارد . نیایش و نجوای با خداوند یکی از مهم ترین جنبه های شخصیتی عبادتگران است  و مسجد به عنوان مکانی برای عبادت می بایست  در مورد نیایش نیز فعالیت داشته باشد.

نکته قابل توجه این است که در دین مبین اسلام، تفکر مانند عبادت یاد شده و چه تفکری ارزشمندتر از اندیشیدن به آیات آسمانی قرآن کریم. از دیدگاه قرآن کریم، تمامی کاینات از جمله انسان، منابع، و ابزارهای تولید مخلوق خداوند علیم و حکیم هستند. قرآن کریم اصرار دارد به انسان بیاموزد و به این نکته توجه دهد که از عوامل زمینه ساز گرفته تا عوامل مباشر در تولید، همه مخلوق اویند:

"هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرَا بَینْ َ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتیَّ إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَّیِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن کلُ ِّ الثَّمَرَاتِ"[8]

" او کسی است که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش (باران) رحمتش می فرستد تا ابرهای سنگین بار را (بر دوش) کشند؛ (سپس) ما آن ها را به سوی زمین های مرده می فرستیم و به وسیله آن ها، آب (حیاتبخش) نازل می کنیم و با آن، از هرگونه میوه ای (از خاک تیره) بیرون می آوریم"

"وَ جَعَلْنَا ءَایَةَ النهَّارِ مُبْصرِةً لِّتَبْتَغُواْ فَضْلًا مِّن رَّبِّکمُ ْ"[9]

" و نشانه روز را روشنی بخش ساختیم تا (در پرتو آن،) فضل پروردگارتان را بطلبید (و به تلاش زندگی برخیزید)"

"رَّبُّکُمُ الَّذِی یُزْجِی لَکُمُ الْفُلْکَ فیِ الْبَحْرِ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ"[10]

" پروردگارتان کسی است که کشتی را در دریا برای شما به حرکت درمی آورد تا از نعمت او بهره مند شوید"

"سَخَّرَ لَکمُ مَّا فیِ السَّمَاوَاتِ وَ مَا فیِ الْأَرْضِ جَمِیعًا مِّنْهُ"[11]

" او آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمین است، همه را از سوی خود مسخّر شما ساخته است"

"هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُواْ فیِ مَنَاکِبهَِا وَ کلُُواْ مِن رِّزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ"[12]

" او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه های آن راه بروید و از روزی های خداوند بخورید؛ و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست"

"أَ فَرَءَیْتُم مَّا تحَْرُثُونَ، ءَ أَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نحَْنُ الزَّارِعُونَ، لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ"[13]

" آیا هیچ درباره آنچه کشت می کنید، اندیشیده اید؟ آیا شما آن را می رویانید یا ما می رویانیم؟ هرگاه بخواهیم آن را مبدّل به کاه درهم کوبیده می کنیم که تعجب کنید"

در این آیات ضمن توجه به فعالیت های اقتصادی به آشکارا به ارتباط آن با توحید و ایمان به پروردگار اشاره شده است. بدیهی است بر این اساس از مناسب ترین مکان ها برای یادآوری شایسته ترین راه های جهاد اقتصادی، مساجد و بهره مندی از کارکرد عبادی آن است.

*اقتصادی:

مسجد پایگاه اجتماع مسلمانان است که ابعاد اقتصادی نیز دارد. ولی بسیاری از افراد جامعه با دیدی صرفا عبادی به مسجد می نگرند و فکر می کنند مسجد مکانی جهت نماز و نیایش و اعتکاف است و فقط افراد خشک مقدس و زاهد مسلکی در مسجد رفت و آمد می کنند که بادنیای روز فاصله زیادی دارند لذا فعالیت های اقتصادی مسجد علاوه براین که این نگر ش غلط و منفی را  از بین می برد در جلب افراد مختلف جامعه بسیار موثر است.

 باید این حقیقت را پذیرفت که دینداری همه افراد جامعه یکسان نیست و انگیره های معنوی برخی از افراد جامعه در حدی عمیق و قوی نیست که به تمامی اعمال و شعائر دینی به طور کامل احترام بگذارند . ازاین جهت فعالیت های افتصادی مسجد بسیار قابل توجه است. یکی از جنبه های اقتصادی مسجد امکانات مادی و رفاهی آن است. مساجدی که از لحاظ اقتصادی قوی هستند و امکانات متعددی راتهیه می کنند و برخی از آنها را در اختیار مردم نیز قرار می دهند مساجدی موفق و قوی هستند، که در جذب و تربیت دینی مردم موثر و موفق هستند. امکاناتی از قبیل فرش، جانماز، عبا، پشتی، آبسرد کن، گلدان، تابلوی نقاشی طبیعت، ظروف آشپزی، امکانات ورزشی، کولر، بخاری و امکانات صوتی، از نقاط قوت مساجد محسوب می شوند.

ایجاد صندوق قرض الحسنه و اعطای وام به نیازمندان، جمع آوری کمک های نقدی و جنسی جهت کمک به نیاز مندان و محرومان، ایجاد فروشگاه و شرکت تعاونی مصرف در مسجد از سایر فعالیت های اقتصادی است که از نقاط قوت مساجد در جامعه امروز محسوب می شود.

 مسجد در صورتی می تواند در تمامی ابعاد  اثرگذار باشد که در صحنه زندگی مردم داخل شود و مسجد جزئی از زندگی مردم به حساب آید . مشخص است که مسائل اقتصادی از مهمترین مسائل زندگی است . انگیزه های اقتصادی زمینه ابتدایی را فراهم می کند که بعدها با افزایش تقوا و خدا باوری در سایه تعالیم عبادی مسجد انگیزه های الهی برای حضور در مسجد افزایش می یابد. در صورتی که فعالیت های اقتصادی مسجد به خوبی هدایت شود می توان از بهره و سود آن سایر جنبه های مسجد را تقویت نمود به شکلی که این فعالیت ها منبع درآمدی برای مسجد باشد که با سرمایه اولیه مردم ایجاد شده اند.

با توجه به توضیحات داده شده به نظر میرسد تنها توجه به کارکرد اقتصادی مسجد، محکم ترین دلیل ربای اثبات تاثیرگذاری بالای مساجد بر جهاد اقتصادی است.

*سیاسی

مسجد پایگاهی دینی است که درجنبه های سیاسی نیز فعالیت دارد. درصدر اسلام نیز فعالیت های مسجد در ابعادعبادی وحتی آموزشی محدود نبود و فعالیت های سیاسی از قبیل سخنرانی ، تبلیغات، اعزام مبلغ، گفتگو با گروه های گوناگون و تجهیز و آماده سازی نیرو جهت جنگ و جهاد با کفار در عملکرد مسجد مشاهده می شود. امروزه اقدامات سیاسی دولت های استعمارگر جهت مبارزه با دین ومظاهر آن بسیار گسترده است به طوری که دفاع از ماهیت دین و تلاش در راه گسترش آن بدون توجه به فضای سیاسی حاکم در فرهنگ ها و ملل گوناگون بسیارمشکل است و سیاست به شکل واضحی درحوزه دین وارد شده است، تاجایی که بسیاری از جریانات سیاسی دینی است و مسجد نیز در این میان نقش خاصی برعهده دارد.

از سوی دیگر، مقام معظم رهبری، با نامگذاری سال جهاد اقتصادی، به فعالیت های اقتصادی رنگ سیاسی دادند و هم عرض با جهادهای دیگر از مردم دعوت کردند تا در این جهاد شرکت کنند. در بیاناتی از ایشان آمده است:

"امسال سال جهاد اقتصادی است. جهاد اقتصادی متوجه یک نکته اساسی است در مسئله اداره کشور و مدیریت کشور؛ و آن این است که امروز دشمن برای مبارزه با اسلام و جمهوری اسلامی، بر روی مسئله اقتصاد متمرکز شده است. نه اینکه عرصه‌های دیگر را فراموش کردند؛ نه، در زمینه فرهنگ و در زمینه امنیت و در زمینه سیاست و در همه زمینه‌ها علیه نظام جمهوری اسلامی آنچه از دستشان برمی‌آید، می‌کنند ـ حالا شکست می‌خورند، مطلب دیگری است؛ اما آنها تلاش خودشان را می‌کنند ـ لیکن تمرکز همه آنها بر روی مسائل اقتصادی است. برای اینکه مردم را از دولت جدا کنند، از نظام جدا کنند، فاصله و شکاف ایجاد کنند، دنبال این هستند که در مسئله اقتصادی کشور مشکل ایجاد کنند. پس جهاد اقتصادی لازم است؛ یعنی همین مبارزه، همین پیکار، منتها جهادگونه، با همه توان، با همه وجود، با قصد خالص، با فهم و بصیرتِ اینکه داریم چه کار می‌کنیم. سال جهاد اقتصادی معنایش این است. بخش‌های اقتصادی کشور در همه قسمت‌های دولتی و غیر دولتی اگر به توفیق الهی پایبند به این مجاهدت باشند، یک جهش به وجود خواهد آمد و همه مردم در این موفقیت سهیمند."[14]

بر این اساس، نقش سیاسی مساجد نیز با دگرگونی های کنونی، جهاد اقتصادی را نیز در بردارد و چیزی جدای از آن نیست.

* نظامی

کارکرد نظامی مساجد بدون اشاره به پایگاه بسیج آن ناقص به نظر می رسد. امروزه مساجد با همراه داشتن پایگاه مقاومت بسیج  در دل خود به پایگاه قدرتمندی برای احیاء و حفظ کارکرد نظامی مساجدتبدیل شده است . طی جنگ های زیادی که درطول تاریخ از صدر اسلام تا به امروز برای مسلمانان به وجود آمده مساجد به عنوان یکی از ارکان مهم  جامعه اسلامی در این مبارزات ایفای نقش و کارکردهای گوناگونی داشته اند .

در عصر حاضر نیز مسجد می تواند در جوامع اسلامی همجون گذشته چنین نقشی را ایفا کند. در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران اسلامی شاهد فعالیت های پرشور حمایت مسجد و مسجدیان از رزمندگان اسلام بودیم. این حمایت ها در قالب های و صورت های گوناگونی همچون جذب و اعزام نیرو به سوی جبهه ها و حمایت مادی و معنوی از رزمندگان اسلام صورت می گرفت و بیشتر این فعالیت ها توسط پایگاه های بسیج مساجد انجام می شد. این نشانگر نقش فعال مساجد در زمینه های گوناگون مانند مسائل نظامی است و این نقش منحصر به زمان پیامبر و مسجد ایشان نمی گردد، بلکه درهر جامعه ای که فرهنگ دینی حکم فرما باشد مسجد می تواند چنین نقش مهمی ایفا کند.

در زمان حاضر، دفاع مقدس و جنگ تحمیلی جای خود را به جهادی همگانی به نام جهاد اقتصادی داده است. با توجه به نقشی که مساجد می توانند و می بایست در زمینه نظامی از خود نشان دهند که چنانچه اشاره شد از تربیت سرباز تا تهیه ملزومات و ارائه خدمات کمکی و پشتیبانی بوده و همواره در ابن راه موفق بوده است، هم اکنون به چنین آماده باش و اعلان همگانی نیاز است تا در عرصه جهاد اقتصادی، تمام توان پشتیبانی و آماده سازی خود را به کارگیرد.

* فرهنگی  و تبلیغی

مسجد علاوه بر جنبه های عبادی از لحاظ فرهنگی قابل توجه است . باتوجه به نظام ارزشی جامعه امروز و فرهنگ نوین اجتماعی فعالیت های فرهنگی از افکار عمومی از وجهه مناسبی برخوردار است.این برنامه ها که معمولا در راستای جذب و جلب افراد به مسجد و امور مربوط به آن است، محدوده وسیعی را شامل می شود.

در این محدوده، توجه به مسائل اقتصادی که با نیاز جامعه امروزی نیز تطابق دارد به جلب بیشتری از افراد منجر خواهد شد. زیرا همواره نیازها زمینه ساز مشارکت های گسترده و همه جانبه هستند.

 *آموزشی

از ابتدای ایجاد مسجد جنبه های آموزشی آن چهره ای آشکار داشت. در جهان امروز نیز آموزش یکی از مهم ترین فرایندهای توسعه و رشد اجتماعی است. برگزاری کلاس هایی که با مسائل اقتصادی روز ارتباط دارد مانند کارآفرینی و مواردی از این دست می تواند مشارکت عظیم مسجد را در جهاد اقتصادی نشان دهد.

 

آثار ، ‌برکات و کارکرد های فردی و اجتماعی مسجد و ارتباط آن با جهاد اقتصادی

آثار نتایج و برکات حضور در مسجد بسیار متنوع است. به عنوان نمونه امام علی(علیه السلام) در یکی از بیانات خود برای حضور در مسجد هشت اثر را بر می شمرد:

«من اختلف الی المسجد اصال احدی الثمان اخا مستفاداً فی الله اوعلماً‌مستطرفاً اوآیه محمه اویسمع کلمه تدل علی هدی اورحمه منتظره اوکلمه ترده عن ردی اویترک ذنباً خشیه اوحیاء .»

«کسی که به مسجد رفت وآمد می کند یکی از منافع هشتگانه نصیب او می شود: برادری مفید و باارزش در راه خدا یا علم و دانش نو، ‌یا دلیل و برهان محکم (برای تثبیت عقاید ) یا کلماتی که موجب هدایت شود یا رحمت مورد انتظاری (شامل حال او می شود ) یا مواعظی که او را از فساد و گناه بازدارد یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می کند »

در این میان به طور مشخص می توان به آثار زیر اشاره نمود:

• آثار سیاسی ، اجتماعی مسجد
• پیش گیری از جرائم
• وحدت و تعاون
• تعهد برابر انسان ها
• دوستی های سالم
• حفظ حدود و ثغور بلاد اسلامی

در هر یک از آثار یاد شده به طور ضمنی می توان نشانه هایی از توجه به فعالیت های اقتصادی را یافت که در صورت توجه صحیح می تواند محقق شود. اما نتایج مربوط به کسب و تجارت، از جمله اثرات مستقیم مسجد در زندگی انسان است.

کسب و تجارت 

بعضی از مساجد جمعه و جامع در کنار بازار و یا به بازار راه دارد و بازارهای اسلامی که همچون مسجد طاق وار ساخته شده جزء مجموعه های مسجد جامع است و برای ورود به آنها از حیاط مسجد می گذرند. باشد که بازاریان با یاد خدا وارد بازار و کسب و کارشوند. به تعبیر معماران و مهندسان شهرسازی که در بناهای اسلامی کاوش می کنند بازار اسلامی به منزله ستون فقرات یک شهر است و این همان تعبیری است که خداوند در قرآن برای مال کرده است :

 * التی جعل الله لکم قیاما* [15]

«اموالی که خداوند ما یه قوام شما قرار داده است .»

هدف قرآن از پیوند میان مسجد و بازار اینست که مردانی تربیت کند که :

*لا تلهیهم تجاره ولا بیع عن ذکر الله وافام الصلوة * "[16]

"هیچ تجارت و داد و ستدی آنان را از یا د خدا و اقامه نماز باز ندارد"

درتمامی شهر های اسلامی از جمله مهم ترین بناهای شهر مساجد خصوصا مساجد جامع است. نتیجه پیوند میان بازار و مسجد این بود که قوانین اقتصاد اسلامی اغلب خود به خود به اجرا در می آمد و بازاریان روزی چند نوبت در مساجد از نیروی ایمان و تقوی شارژ می شدندو چون به سرکار باز می گشتند کمتر دروغ می گفتند و کمتر به احتکار و کم فروشی می پرداختند.  ازاین رو معاملات با اعتماد فراوان در بازارهای اسلامی صورت می گرفت و مسلمانان کار و تجارت شان را چیزی جدای از عبادت نمی دانستند.

 روژه گارودی" فیلسوف مسلمانان فرانسوی در کتاب خود مسجد آئینه اسلام می نویسد:

دردوران عظمت اسلام تمام زندگی شهر در مسجد جریان داشت. در آنجاست که قراردادهای تجاری بسته می شود زیرا اسلام تمایزی میان مقدس نامقدس نمی شناسد. اجرای شریعت بیش از هر چیز به این معنی بوده است که انسان 24ساعت شبانه روز در محضر خداوند بسر می برد و هر عملی در زیر نگاه او انجام می شود. بنابراین هر عملی که توام باتقوی باشد یک بعد قدسی دارد و نماز درنگی است در سلسله لحظات گوناگون، درنگی که به سایر لحظات معنی می دهد . بنابراین نماز از بقیه اعمال جدا نیست.

 

نقش مساجد دراقتصاد محله ای

مساجد علاوه بر فعالیت ها و برنامه های غیرمستقیم مرتبط با اقتصاد می توانند دارای کارکردی مستقیم با اقتصاد داشته باشند که به رشد اقتصاد در محله کمک کند. ازجمله مهمترین برنامه های مساجد دراقتصاد محله ای می توان به مواردزیل اشاره نمود:

1- شناسایی افراد مستمند و مسکین نمازگزار محل.

2- جمع آوری هدایا و کمک های اهالی برای نیازمندان محل.

3- کمک در جمع آوری کمک های مردمی برای حوادث غیر مترقبه نظیر سیل، زلزله، جنگ.

4- برگزاری جلسات مشاوره برای خانواده ها وامر ازدواج.

5- تشکیل فروشگاه تعاونی مصرف مسجد.

6- خیریه اعانات خیرات و صدقات به واسطه نصب صندوق های خیریه درمساجد. 

7- راه اندازی صندوق قرض الحسنه.

8- راه اندازی درمانگاه و داروخانه.

9- دعوت از مستمندان د رایام اطعام عمومی.

10- برگزاری مراسم جشن های مردمی و ازدواج با کمترین هزینه.

 

بخش دوم: برنامه درسی و ارتباط آن با مسجد و جهاد اقتصادی

برنامه درسی

در آیین‌نامه‌ نحوه‌ تدوین‌ وتصویب‌ برنامه‌ های‌ درسی آمده است که ‌ برنامه‌درسی‌ به‌ مجموعه‌ای‌ هماهنگ‌ از اهداف‌، سرفصل‌ها، محتوای‌ دروس ‌وروشهای‌تدریس‌ و ارزشیابی‌ پیشرفت‌ تحصیلی‌ اطلاق‌ می‌شود.

در ایران بررسی و تصویب برنامه های درسی و تربیتی کلیه موسسات آموزشی وزارت آموزش و پرورش و تایید انطباق مطالب کتاب های درسی با برنامه های مصوب‌ شورا به‌ استناد بندهای‌3 و5 از ماده‌ 6 قانون‌ تشکیل‌ شورای‌ عالی‌ آموزش‌ وپرورش،‌ مصوب‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ از وظایف‌ شورای‌ عالی‌ آموزش‌ وپرورش‌ است‌. بنابراین‌‌ فرآیند بررسی‌ و تصویب‌برنامه‌های‌ درسی‌، اهداف‌، سرفصل‌ها و محتوای‌ دروس‌ و نیز سایر فعالیت ها در این حوزه  از وظایف‌شورای‌ عالی‌ آموزش‌ وپرورش‌ به شمار می رود.

 

 تعریف ومفهوم برنامه درسی
«اصطلاح برنامه درسی به منظورهای گوناگونی به کار برده شده است از جمله بعنوان برنامه ای برای یک موضوع درسی خاص دریک پایه تحصیلی مشخص،در طول یک دوره تحصیلی،یا به عنوان برنامه موضوعهای مختلف درسی در طول یک دوره تحصیلی(اُکس ،1974).

با این وجود دربسیاری از موارد برنامه درسی از فهرستی از هدفهای آموزشی ومطالبی که در مدارس باید تدریس شود تجاوز نمی کرد؛ درسال های اخیر مفهوم برنامه درسی گسترش یافته است، تا آنجا که برنامه تفصیلی کلّیۀ فعالیتهای یادگیری یادگیرنده،انواع وسایل آموزشی،پیشنهاداتی در مورد راهبردهای یاددهی- یادگیری وشرایط اجرای برنامه را شامل شده است»[17].

«واژه برنامه بیش از هرچیز مفهوم تفکر،محاسبه و پیش بینی را درخود نهفته دارد.بنابراین زمانی می توانیم واژه برنامه واصطلاح برنامه ریزی را بکار بریم که قبل از هر اقدام اجرایی به سؤالهای ذیل جواب حساب شده قطعی وصریح داده باشیم:
• غرض وهدف اصلی از انجام این عمل چیست؟
• با چه روشی بهتر می توان این عمل را انجام داد؟
• به چه نوع وسائلی احتیاج داریم؟
• مراحل اجرای عمل دارای چه نظم وبه چه صورت هایی انجام شود؟
• با چه ضوابطی می بایست انجام این عمل ونتایج حاصله را ارزشیابی کرد؟»

ادری ونیکلس [18] مفهوم برنامه درسی را در چهار محور زیر شرح داده اند:

1. «فراهم آوردن تمام منابع دانش موجود وداوریهای بصیرانه در مورد اهداف تدریس،چه در مورد دروس یک موضوع خاص یا در مورد برنامه درسی به طور کلی وبررسی دقیق آنها.
2. تهیه وامتحان آن روشها ومواد آموزشی بکار رفته در مدارس که قضاوت می شود بالاترین احتمال دستیابی به هدف هایی دارند که معلمان در مورد آنها توافق کرده اند.
3. ارزیابی میزانی که کار برنامه ریزی شده در واقع به هدف هایش رسیده،همچنین ممکن است انتظار رود که این قسمت از مرحله، افکار جدیدی در مورد خود اهداف بر انگیزاند.
4. بنابراین عنصر نهایی،بازخورد بدست آمده از تمام تجربیات است تا نقطه شروعی برای مطالعات بیشتر فراهم شود.
«امروزه مفهوم برنامه درسی وسیع تر از تهیه وتدوین رئوس مطالب درسی است و آن عبارت است از پیش بینی کلیه فعالیت هایی است که دانش آموز تحت رهبری وهدایت معلم در مدرسه(وگاهی خارج از آن) برای رسیدن به هدفهای مشخص باید انجام گیرد».[19]

عناصر برنامه درسی
معمولاً برنامه های درسی از عناصری تشکیل شده اند که ترکیب وهماهنگی مناسب آنها در کنار یکدیگر موفقیت یک برنامه درسی را تضمین می کند.در اینجا به مواردی اشاره می شود که می توانند به عنوان عناصر کلیدی در هر برنامه درسی مد نظر قرار گیرند.
• هدفها
هیچ فعالیتی در آموزش وپرورش انجام نمی شود مگر این که هدفمند باشد.«سئوال من باید بکوشم که دانش آموزانم به چه دست یابند؟ظاهراً به نظر می رسد که سؤالی کاملا آسان می باشد.با این حال اغلب موجب بعضی مشکلات می شود.این پرسشی است که به نظر می رسد برخی معلمان هرگز از خودشان نمی پرسند.دانشجو معلمان دانشکده های علوم تربیتی تقریبا آن موقعی که می خواهند به تمرین آموزگاری بپردازند اغلب از خود ویا معلمانشان می پرسند«من چه چیزی را باید تدریس کنم؟»«چه روشهایی باید بکار برم؟»ولی به ندرت می پرسند که «من باید بکوشم تا دانش آموزانم به چه دست یابند؟» درست است که در بعضی جاها در یادداشت های آمادگی شان معمولاً اظهار کوتاهی در مورد هدف دیده می شود ولی این اغلب برحسب محتوایی که باید یادگرفته شود یا مهارتی که باید بدست آید بیان می گردد.»[20]

«این آرمان ها و هدف های آموزش وپرورش، معیارهایی هستند برای انتخاب دروس، محتوای آنها، تنظیم روش های آموزش،تهیه آزمون ووسایل ارزشیابی. در حقیقت، کلیه قسمتهای مختلف برنامه درسی، وسایل رسیدن به مقاصد آموزش وپرورش هستند.از این رو، برای مطالعۀ برنامه های درسی به طور منظم وآگاهانه، ابتدا باید اطمینان حاصل شود که هدف های آموزش وپرورش تعیین ومشخص شده است.»[21]

اهداف کلی
انتخاب وتدوین اهداف کلی جهت حرکت ومحدوده کار را مشخص می کند؛چه این فعالیت تدریس یک جلسه یا برگزاری یک دوره آموزشی باشد.
«به آن دسته از اهداف آموزشی که به صورت عبارت های کلی بیان می شوند،هدف های کلی آموزش گفته می شود؛اگرچه این هدفها تصوری کلی به معلم می دهند هنگام تدریس چندان کمکی به او نمی کنند ومعلم نمی تواند آنهارا به طور مستقیم در فعالیت های آموزشی کلاس به کار بگیرد؛ بنابراین هدف های کلی آموزشی(هدفهای نهایی آموزشی) هدف هایی هستند که به صورتی مبهم بیان می شوند وممکن است در مقایسه باهدف های مرحله ای در مدت زمان بیشتری تحقق پذیرند»[22]

اهداف جزئی
به دلیل مبهم بودن اهداف کلی،لازم است آنها به اجزاء کوچک تری تقسیم کرد تا صراحت بیشتری داشته باشند، لذا از افعال رفتاری در بیان اهداف جزئی استفاده می شود تا حالتی روشن،صریح و واضح پیدا کند.
«اهداف جزئی از آن نظر مورد استفاده وبهره برداری قرار می گیرند که اهداف کلی به خودی خود وبه دلیل مبهم وکلی بودنشان نمی توانند به راحتی مورد استفاده قرار گیرند؛ بنابراین لازم است اهداف کلی را به اجزاء کوچک تر وخردتری که همان اهداف جزئی هستند تقسیم کرد تا با صراحتی که در آنها مطرح است آموزش را قابل اجرا نماید.»[23]

اهداف رفتاری
«در پاره ای از منابع، هدفی را رفتاری معرفی کرده اند که رفتار یا عملی که بروز آن از فراگیر انتظار می رود به صورت فعلی قابل مشاهده واندازه گیری تدوین کرده باشند. بنابراین از این دیدگاه می توان یک هدف جزئی را یک هدف رفتاری نیز نامید؛ ولی از دیدگاهی دیگر نمی توان یک هدف جزئی را با هدف رفتاری یکسان تلقی نمود زیرا با وجود قابل مشاهده واندازه گیری بودن رفتار در هدف جزئی، هدفی را که دارای سه جزء اساسی؛ رفتار، شرایط و معیار نیست نمی توان یک هدف رفتاری کامل دانست. در رابطه با سه مفهوم یاد شده، رفتار عبارت است از عمل یا فعالیت ویا توانایی که بروز آن را از فراگیر انتظار داریم. شرایط عبارت است از موقعیتی که رفتار مورد نظر در آن بروز می کند ومعیار عبارت است از حداقل میزان قابل قبول بروز رفتار مورد نظر.»[24]

• راهبردهای یادهی – یادگیری
انتخاب راهبردهای یاددهی- یادگیری مناسب، جزو فرایند برنامه ریزی درسی، محسوب می شود واتخاذ تصمیم در این مورد باید قبل از تهیه وتولید مواد آموزشی انجام گیرد؛ انواع فعالیت های پیشنهادی برای یادگیری دانش آموزان[تجارب یاگیری]، شیوه انتقال اطلاعات، انتخاب ویا حذف مطالبی خاص، توالی فعالیت ها،حجم مطالب ومیزان سازماندهی آنها وغیره کاملاً تحت تأثیر فلسفۀ آموزشی برنامه ریزان درسی و روش های یاددهی- یادگیری است.»[25]

• وسایل،رسانه ها ومواد آموزشی
«یکی از محصولات نهایی هر طرح برنامۀ درسی، تولید انواع گوناگون مواد آموزشی است. هرگاه معلم شخصاً تدوین برنامۀ درسی را بر عهده داشته باشد، می تواند به آسانی از انواع مواد آموزشی که در دسترس است، استفاده کند. ولی اگر برنامه درسی، توسط یک سازمان مرکزی[نظیر سازمان پژوهش وبرنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش کشورمان ایران] برای جمع کثیری از دانش آموزان تهیه شود، انواع مختلف مواد آموزشی به صورت «بسته یا کیت » چنان تهیه وعرضه می شود که به سهولت برای توزیع آماده باشد.»[26]

• محتوای برنامه درسی
« اصطلاح محتوای برنامۀ درسی نه تنها به قسمتها وقطعه های سازمان یافته ای که به گونه ای منظم یک رشته علمی را تشکیل می دهد اطلاق می شود، بلکه شامل وقایع و پدیده هایی که به نحوی با رشته های مختلف علمی ارتباط دارند نیز هست.»[27]

• ارزشیابی
ارزشیابی یکی از مهم ترین مراحل تنظیم برنامه های درسی است.«فرایند ارزشیابی اساساً فرایند تعیین میزان تحقق هدف های آموزش وپرورش به طور واقعی از طریق برنامه های درسی وآموزش است، و از آن جایی که هدف های آموزش وپرورش، در واقع، بیانگر تغییراتی هستند که در رفتارهای انسان به وجود می آیند .به عبارت روشن تر، چون غرض نهایی از تدوین هدف ها، ایجاد تغییرات مطلوب در الگوهای رفتاری دانش آموزان می باشد، بنابراین ارزشیابی نیز عبارت خواهد بود از فرایند میزان تغییرات در رفتارهایی که واقعاً صورت گرفته شود.»[28]

 

مبانی و اصول برنامه های درسی

بر اساس آیین‌نامه‌ نحوه‌ تدوین‌ وتصویب‌ برنامه‌ های‌ درسی، مبانی و اصول برنامه درسی به قرار زیر تعیین شده است:

1. برنامه‌ درسی‌ باید به‌ منظور تحقق‌ اهداف‌ دوره‌های‌ تحصیلی‌ مصوب‌ شورای‌عالی‌ آموزش‌وپرورش‌ که‌ براساس‌ ارزش های‌ اعتقادی‌ وفرهنگی‌ اسلام‌، قانون‌ اساسی‌، اندیشه‌های‌حضرت‌امام‌ خمینی‌(ره‌)ورهنمودهای‌ رهبرمعظم‌ انقلاب‌ اسلامی‌ تدوین‌ شده  اند، تهیه‌شود.
2.  برنامه‌ درسی‌ بایدزمینه‌ لازم‌ را برای‌ پرورش‌ همه‌ جانبه‌ شخصیت‌، استعداد، خلاقیت‌ وتوانایی‌ دانش‌آموزان‌ فراهم‌ آورد.
3.  برنامه‌ درسی‌ بایدزمینه‌ لازم‌ را برای‌ آموزش‌ مطلوب‌ زبان‌، خط وادبیات‌ فارسی‌، هنراسلامی‌ و ملی‌ و فرهنگ‌ و تاریخ‌ کشور فراهم‌ آورد و برتقویت‌ حس‌زیبایی‌ شناسی‌اهتمام‌ ورزد.
4.  برنامه‌ درسی‌ باید با ارائه‌ روش های‌ علمی‌ وسایرروش های‌ کسب‌ معرفت، ارزش‌ علم‌ وکاربرد آن‌ را در زندگی‌ ترویج‌ دهد.
5.  برنامه‌ درسی‌ بایدبراهمیت‌ وارزش‌ کار وتلاش، ایجادزمینه‌ برای‌ پرورش‌ نیروی‌ کار ماهرمورد نیاز برنامه‌های‌ بلند مدت‌ توسعه‌ اقتصادی، اجتماعی‌ وفرهنگی‌ کشور، قانون‌پذیری‌ وحفظ محیط زیست‌ ومنابع‌ ملی‌ تأکیدداشته‌ و زمینه‌لازم‌ برای‌ وصول‌ به‌ آنها رافراهم‌ آورد.
6.  برنامه‌ درسی‌ بایدامکان‌ یادگیری‌ مؤثر، عمیق‌ وپایدار رافراهم‌ سازدو تقویت‌ رفتارهای‌مطلوب‌ را موردتوجه‌ قرار دهد.
7.  برنامه‌ درسی‌ باید ازانعطاف‌ لازم‌ برای‌ تأمین‌ نیازهای‌ ملی‌، منطقه‌ای‌ و ویژگی ها وتفاوت های‌فردی‌ دانش‌آموزان‌ برخوردارباشد.
8.  برنامه‌ درسی‌ باید باتوجه‌ به‌ اهمیت‌ فعالیت‌ یادگیرنده‌،کارگروهی‌، مطالعه‌ و تحقیق‌، دروصول‌ به‌ یادگیری‌ مؤثر، فرصت‌ لازم‌ رابرای‌ انجام‌ فعالیت‌های‌ فردی‌ وگروهی‌ فراهم‌کند.
9. برنامه‌های‌درسی‌باید از تازگی‌ واعتبارعلمی‌برخوردارباشدومتناسب‌ با تحولات‌ جدید، متحول‌ شود.
10.  برنامه‌های‌ درسی‌ بایدزمینه‌ هدایت‌ وراهنمایی‌ شغلی‌ دانش‌ آموزان‌ رافراهم‌ نماید.
11.  برنامه‌های‌ درسی‌ باید به‌ جنسیت‌ دانش آموزان‌ ونیازهای‌ ویژه‌ آنان‌ توجه‌ کند واز تفاوت‌و تعادل‌ لازم‌ برخوردارباشد.
12.  در برنامه‌ درسی‌ باید به‌ ارتباط افقی‌ و عمودی‌ محتوای‌ مواد درسی‌ توجه‌ شود تا شناخت‌و نگرش‌ منسجم‌ و واحدی‌ در یادگیرنده‌ بوجودآید.
13.  دربرنامه‌های‌ درسی‌ مطالب‌ باید درطول‌ تحصیل‌ تدریجا فزایندگی‌ وکمال‌ یابد و مطالب‌و مفاهیم‌ اساسی‌ درپایه‌هاودوره‌های‌ مختلف‌ تحصیلی‌ باافزایش‌ کمی‌ وکیفی‌ متناسب‌ ومنطقی‌ تکرارشود.
14.  برنامه‌های‌ درسی‌ باید به‌ گونه‌ای‌ باشد که‌ زمینه‌ نوآوری‌ و خلاقیت‌ را در دانش‌آموزان‌ ومعلمان‌ فراهم‌ سازد.
15.  برنامه‌های‌ درسی‌ باید علاوه‌ برنتایج‌ یادگیری‌ به‌ فرایندوجریان‌ یادگیری‌ نیز توجه‌ نماید.
16.  برنامه‌های‌ درسی‌ بایدبه‌ گونه‌ای‌ تهیه‌ وتنظیم‌ شود که‌ انگیزه‌ خودیادگیری‌ وارزشیابی‌ ازخود رادریادگیرندگان‌ تقویت‌ کند.
17.  درتنظیم‌ وارائه‌ برنامه‌هاومحتوای‌ دروس‌ باید به‌ ابعادهنری‌ و زیباسازی‌مواد درسی‌توجه‌ شود وبااستفاده‌ از خط زیبا درنگارش‌ کتاب‌ ها، انگیزه‌ یادگیری‌ دانش‌ آموزان‌ تقویت‌گردد.
18.  برنامه‌ درسی‌ بایداز وحدت، هماهنگی‌ و تناسب‌ در اهداف‌ ، سرفصل‌هاو محتوای‌دروس‌، روش های‌ تدریس‌ ، معیارهاوضوابط ارزشیابی‌ پیشرفت‌ تحصیلی‌ ومواد آموزشی‌برخوردار باشد.
19.  دربرنامه‌ های‌ درسی‌ باید به‌ نقش‌ محوری‌ مدرسه‌ به‌ عنوان‌ کانون‌ تحولات‌ آموزشی‌ وپرورشی‌ توجه‌شود و امکان‌وفرصت‌ لازم‌ برای‌ ایفای‌ نقش‌ مؤثرمدیران، معلمان‌، اولیاءودانش‌آموزان‌ فراهم‌ گردد.
20.  به‌ منظور تسهیل‌ دراجرای‌ برنامه‌های‌ درسی‌، باید به‌ اهمیت‌ تبیین‌ آنها برای‌ خانواده‌ها، مسئولین‌، مدیران، معلمان‌ وسایر اقشار جامعه‌ به‌ عنوان‌ یکی‌ از مراحل‌مهم‌ فرایندبرنامه‌ریزی‌ درسی‌ توجه‌ شود.
     

محتوای کتاب های درسی و برنامه درسی

چنانچه اشاره شد، محتوای کتاب های درسی بخش مهمی از محتوای یک برنامه درسی را شامل می شود. این اهمیت در برنامه هایی که حالت مرکزیت دارند از درجات بیشتری برخوردار است. نظام آموزش رسمی در ایران نیز یک نظام متمرکز است. این بدان معناست که تمام برنامه های مصوب، در کل کشور به اجرا درمی آیند و لذا دانش آموزان با گویش ها، فرهنگ ها، زبان ها، شیوه های زندگی متفاوت و تمام گوناگونی هایشان همگی از آموزه های یکسانی بهره مند می شوند. این هماهنگی و نحوه تاثیرگذاری یک برنامه بر مخاطبین متفاوت میزان اهمیت برنامه را افزایش می دهد.

از طرف دیگر یک برنامه درسی شامل، ارکان و اجزاء متفاوتی است که مجریان برنامه که به صورت محدودتر می توان معلمان را مهره اصلی آن دانست، ناگزیر از به کارگیری این اجزا برای اجرای برنامه هستند. البته نمی توان خلاقیت های فردی مجریان را که به اجرای متنوع تر برنامه منجر می شود نادیده گرفت. اما در شکل رسمی و آنچه از تمام معلمان انتظار می رود استفاده از منابع معرفی شده در تحقق اهداف از ضروریات است.

در بین محتوای برنامه درسی، کتاب های درسی جایگاه ویژه ای دارند. دلایل و ریشه های خاصی در ایجاد این جایگاه تاثیرگذار بوده است. یکی از علت های مربوط به این موضوع، عدم تجهیز مدارس و نداشتن امکانات لازم برای بهره مندی از منابع دیگر مانند ابزارها و رسانه های آموزشی است. این امر موجب شده تا معلمان به کتاب های درسی بیش از سایر منابع آموزشی متکی باشند و محتوای آن را مورد نظر قرار دهند.

با این نگاه، محتوای کتاب های درسی می توانند نمایانگر محتوایی باشند که در آموزش و پروش مقصود بوده و به یادگیری فراگیران می انجامد.

کتاب های درسی و ارتباط آن با دین

در بخش آموزه های دینی، کتاب های درسی در دوبخش طبقه بندی می شوند. در بخش اول، کتاب هایی قرار دارند که محتوای آن ها جهت گیری دینی دارند. این کتاب ها به صورت مستقیم به نگرش های دینی و باورهای مربوط به آن اختصاص دارند و به طور آشکارا، خواننده را با دین آشنا نموده و ذهن او را نسبت به موضوع دین حساس می کند.

بخش دوم کتاب ها، منابعی هستند که غیردینی محسوب می شوند. به عبارت دیگر با محتوای علمی و گاه با مسائلی از زندگی روبه رو است که چندان ارتباطی با دین ندارند. کتاب های حوزه علوم پایه در این گروه قرا می گیرند.

اما در جامعه اسلامی ایران، انتظار می رود علاوه بر کتب مربوط به بخش اول که دارای ارتباط روشن و مستقیمی با دین هستند، در کتاب های بخش دوم نیز به موضوع اسلام و دین گرایی توجه شده باشد. زیرا اسلام دینی جامع است و در آن می توان برای تمام امور زندگی ارتباطلات و رهنمودهایی را پیدا کرد. تا جایی که در هر پیشرفت علمی، جای پایی از آن چه اسلام پیش از این گفته بوده یافت می شود.

بر اساس این دیدگاه در تمام دروس اعم از علوم پایه و علوم انسانی، یا علوم کاربردی و علوم محض، ارتباطی با دین وجود دارد که اسلام به عوان دین اکمل، این ارتباط را روشن می سازد. بدیهی است غفلت از این موضوع در کتاب های درسی، دین را به کتاب معینی محدود می کند که چندان با علم روز و زندگی انسان و پیشرفت های مربوط به آن کاری ندارد. دانش آموز در کتاب دینی خود با دستوراتی آشنا می شود که آن رادر هیچ متن و موضوع دیگری ا زمتون درسی خود نمی یابد. از یک سو در کتاب های دینی خود می آموزد که اسلام دینی کامل است و در هر زمان دارای کاربردهای ویژه ای است، اما در کتاب های درسی غیردینی خود چنین ویژگی را لمس نمی کند. به این ترتیب او دچار تضاد و گاه یاس و دلزدگی از دین می شود و کم کمک دین برای او حکم نمایشی را پیدا می کند که تنها در حرف و آن هم در برخی کتاب های دینی قابلیت اجرا دارد.

این در حالی است که بازوهای اجرایی و کاربردی اسلام در عمل بسیار وسیع تر از آنست که بتواند در محتوای کتاب های درسی مورد توجه ویژه قرار گیرد. براین اساس به نظر می رسد خارج شدن  از محدوده صرف کتاب های درسی دینی، و توجه به تمام محتوای آموزشی در آموزش و پرورش با محوریت دین از ضروریات است.

 

کتاب های درسی و آموزه هایی از مسجد و کارکردهای آن

چنانچه اشاره شد در نظام متمرکز تعلیم و تربیت، کتاب های درسی از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار هستند. هم چنین توجه به آموزه های دینی در جامعه ای اسلامی از ضروریات به شمار می آید تا جایی که انتظار می رود حتی در کتاب های درسی غیر دینی مانند کتاب های مربوط به علوم پایه نیز اط وصل و ارتباط آن ها با دین مواردی یاد شده باشد.

از سوی دیگر، مساجد در اسلام همواره دارای اهمیت خاصی بوده و تاثیرگذاری آن در تمام عرصه ها به ویژه آموزش غیرقابل اغماض است. درتاریخ اسلام مسجد نقش عمده ای در توسعه وگسترش آموزش وتعلیم وتربیت برعهده داشته است و لذا ریشه های تشکیل دارالعلم دانشگاه ها، مدارس و مراکز علمی را درتاریخ اسلام باید در مساجد جستجو کرد. این موضوع ارتباط تنگاتنگ با تاریخ پیشرفت علوم دینی و دنیوی درمیان مسلمانان داشته است، به گونه ای که می توان مساجد را مبدا مدرسه در اسلام دانست. در محل مساجد بودکه مسلمانان چهار قرن نخست هجری با دین خود آشنا شدند وهمزمان به انجام وظایف دینی خود پرداختند. این آموزش به تمامی علوم اسلامی مثل فقه اللغه ، ادبیات و تاریخ .و....  تسری می یافت و به این ترتیب علوم اسلامی  گسترش پیدا کرد.

از قرن پنجم هجری تا اعصار اخیر این پیوستگی و ارتباط چنان بوده است که گاه مسجد و مدرسه با  یکدیگر اشتباه می شدند و به جای یکدیگر گرفته می شدند. برخی از مدارس درمساجد ایجاد می شدند و تابع یک مدیریت واحد بودند. به عکس مساجد گاه جزء مکمل مدارس می شدند. با توجه به این پدیده جالب برخی از صاحبنظران مسائل ایران مانند "پدرسون" معتقدند که تفاوتی بین مدارس و مساجد وجود نداشته است. در این صورت به آسانی می توان نتیجه گرفت که مدرسه بدون آنکه کاملا از مسجد جدا باشد از آن نشات گرفته است. گرچه مسجد برایجاد و تکوین مدرسه تاثیر داشته است اما شرایط سیاسی و اجتماعی خاصی وجود داشته که استقلال آن را تسهیل می کردند وبه آن خصوصیتی دادند که مدتها ی مدید خاص مدرسه باقی ماند. البته علت وجودی مدارس تنها علل سیاسی نبوده هر چند در برهه ای از زمان نیز چنین شده باشد و این بر می گردد به سوابق آموزش دین در مساجد اسلامی که ایجاب نمود درکنار آنها مدارس ساخته شود.

"پدرسون" می نویسد: موجبات تاسیس مدرسه را مسجد فراهم کرده است. اما این موضوع همچنان مبهم است که چطور حلقه توانست دفعتا درعراق، سوریه، مصر وایران تبدیل به یک عمارت عمومی شود. عمارتی که در آن اساتید ودانشجویانی ساکن می شدندو برای کار گروهی مقرری دریافت می کردند.کار گروهی بر اساس برنامه های تدوین شده و برپایه مقررات مندرج در وقفنامه بود که حاکی از نیت اگاهانه واقف بود و براساس آن تنظیم شده بود. البته درک و دریافت این تحول نیا زبه پژوهش عمیق و قابل دفاع دارد و لی به هر روی نمونه هایی در تاریخ گزارش شده که حاکی از تشکیل و تاسیس محلی برای تحصیلات دارد و تاحدودی نشانه های این تحول را تبیین می کند.

در کشور ایران درباره وضعیت مسجد و مدرسه از اوایل قرن چهارم به بعد می توان گفت که مسجد و مدرسه درکنار هم و گاه مجزا از یکدیگر به فعالیت دینی خود ادامه می دادند که به عنوان نمونه می توان از مسجدومدرسه جامع نیشابور در قرن پنجم یاد کرد. که البته با توجه به قراین کثیر از جمله تشکیل کتابخانه درمسجد می توان چنین گمان کردکه بیشتر مساجد عمده ومهم دارای مدرسه نیز بوده اند. درقرون بعدی به ویژه دردوره قاجار تاسیس مسجد و مدرسه رشد فزاینده ای داشته است و معمولا درکنار هر مسجدی مدرسه ای را نیز جهت طلاب و تدریس و تعلیم بنیا ن می کردند و البته در برخی وقفنامه ها نیز عکس آن گزارش شده است، یعنی د رکنار هر مدرسه دینی مسجدی را بنا کرده اند که از ملحقات آن مدرسه به شمار می آمده است. دکتر "ذبیح اله صفا" در مقاله ای با عنوان مدرسه که تحقیقاتی پیرامون تاریخ مدرسه در ایران انجام داده است، در خصوص به کارگیری ترکیب مدرسه ومسجد و مدرسه می نویسد: به همین جهت مدرسه راگاه مسجد ویا باالعکس مسجد راگاه مدرسه نیز می نامیدند و این اشتراک اسامی وخلط آنها بایکدیگر درتما م اعصار اسلامی معمول بود و حتی گاه رباطها نیز برای استفاده ازآموزش و پرورش به کار می رفتند و علاوه براین بیمارستان ها ودارالشفاها یا بیت الادویه ها به عنوان یک عادت برای تعلیم پزشکی وداروسازی ورصدخانه ها برای تعلیم ریاضیات و نجوم مورد استفاده قرار می گرفتند.

 به این ترتیب ملاحظه می شود که مدرسه در تمدن اسلامی مفهوم کلی و عادی دارد که قابل انطباق بر اجزای مختلف و گوناگون است و در عین حال از سده های چهارم و پنجم به بعد مدراس خاص کاملی نیز به وجود آمدند که ضمنا عاری از جنبه های دینی هم بودند. در کتب تاریخ و رجال که ایرانیان دوره اسلامی نوشته اند بارها به مساجدی بر می خوریم که محل تعلیم علوم دینی وادبی بود، مثلا درسیستان  یکی از فرمانداران عرب به نام عبد الرحمان سمره مسجد آدینه ای ساخت که "حست بصری" عالم معروف در آنجا سرگرم تدریس و تعلیم مسائل دینی بود و در بخارا که در آنجا چند مسجد برای تعلیم علوم شرعی استفاده می شد و ابن فقیه در سیستان بلخ و هرات مساجد زیادی رانام می برد که در آنجا فقیهان برای تعلیم حاضرمی شدند ودر فارس نیز حلقه هایی در مسجد برای تعلیم علوم شرعی استفاده می شد وابن فقیه در سیستان، بلخ و هرات مساجد زیادی رانام می برد که درآنجا فقیها ن برای تعلیم حاضر می شدند و درفارس نیز حلقه هایی درمسجد جامع عتیق تشکیل می شد.

 درایران اسلامی بویژه دردوره نظام الملک مدارس دینی که درکنار مساجد ساخته می شد دارای تشکیلات وسیع و انتظاماتی از قبیل وظایف استادان وشاگردان و خادمان و شعبی مانند کتابخانه ها و دار الشفا ها داشته است و مستمری برای معلمان وطالبان علم و خدام و کارکنان علم و خدام و کارکنان آن مقرر می کردند.

اکنون که مدرسه به مکان مستقلی از مسجد برای آموزش تبدیل شده است و نمی تواند ریشه خود را که برگرفته از مسجد است فراموش کند تا چه اندازه به مسجد اهتمام ورزیده می شود و چگونه مدارس نقش خود را در جلب و جذب مخاطبان به مسجد که از معنویت خاص خود برخوردار است ایفا می کند؟

کتاب های درسی تا چه اندازه در ایجاد نگرش مثبت در دانش آموزان نسبت به مسجد موفق هستند؟ در کتاب های درسی چگونه کارکردهای مسجد به دانش آموزان معرفی می شود تا آن ها خاستگاه و پایگاه اصلی حرکت های صحیح اسلامی را بشناسند؟ در این کتاب ها به صورت ویژه تا چه اندازه به موضوع اقتصاد که از جمله جذاب ترین موضوعات د رعصر حاضر است توجه نموده و چگونه ارتباط آن را با اقتصاد اسلامی روشن نموده است؟

کتاب های درسی تا چه اندازه در ایجاد نگرش روشن از کارکرد اقتصادی مساجد موفق هستند و چگونه توانسته اند اصلاح امور اقتصادی از دریچه مسجد را برای مخاطبان خود به تصویر بکشند؟

تمام این سوالات در دوره های خاصی از تحصیل مانند دوره ابتدایی از اهمیت و حساسیت بیشتری برخوردار می شود. زیرا در دوران کودکی بیش از سایر دوره ها می توان به اثرگذاری آموزش رسمی خوش بین بود. از سوی دیگر محتوای کتاب های درسی و موضوعات مورد نظر در این دوره به شکلی از عمومیت برخوردار است که با سهولت بیشتری می توان مطالب را با دین اسلام مرتبط نموده و در ایجاد نگرش دانش آموزان نسبت به کل گرایی اسلام و جامعیت آن موفق عمل نمود.

به دیگر سخن محتوای کتاب های غیر دینی در دوره ابتدای مانند ریاضی و علوم تجربی واجد چنان سطح بالایی از تخصصی نیستند که نتوان با ظرافت و ضمن حفظ قداست دین، مباحث دینی را در آن منظور نمود. این در حالی است که بررسی های اولیه در خصوص محتوای کتاب های درسی دوره ابتدایی نشانگر آنست که این مهم به صورت شایسته و بایسته مورد توجه قرار نگرفته است(که البته نیازمند بررسی ها و مطالعات عمیق تر است) و غالبا به محتوای کتاب های دینی بسنده شده است. این نکته به ویژه در مورد مساجد و کارکردهای آن و به طور معین در زمینه کارکرد اقتصادی مساجد و تاثیر آن در جهاد اقتصادی کاملا صدق می کند و ضعف توجه در این زمینه مشهود است.
پیشینه تحقیق

در این بخش به نمونه هایی از خلاصه پژوهش های انجام شده در ارتباط با موضوع اشاره می شود. این پژوهش ها در حوزه های زیر قابل طبقه بندی هستند:

• مسجد و کارکرد اقتصادی آن،
• مدارس و برنامه های درسی با محوریت اقتصاد و مسجد

 

خوشبختانه یکی از موضوعات مورد توجه محققین در سطح دانشگاه ها و موسسات آموزشی ، موضوع مساجد بوده است که شاید بتوان علت این امر را به اهمیت آن در آیین دینی و مذهبی خود ارتباط داد. اما نکته ای که در بررسی این پژوهش ها توجه را جلب می کند حجم بزرگ تحقیق های انجام شده در زمینه معماری مساجد ایران و جهان بیش از سایر موارد مربوط به مساجد می باشد. هر چند پرداختن به مساله معماری مساجد نیز به معنی توجه به رکن غیر قابل حذف این مکان مقدس است اما ضرورت اهتمام محققین را به سایر ارکان پر اهمیت مساجد به جهت های مختلف از جمله عبادی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، آموزشی و ... را روشن می سازد . با این اوصاف در ادامه  گزارش خلاصه ای از پژوهش های یافت شده در زمینه مساجد که در جنبه های دیگری غیر از معماری آن انجام شده است اشاره می شود.

*شمس الدین (1380) در یک مطالعه کتابخانه ای راهکارهای جذب جوانان به نماز و مسجد بررسی نموده و به این نتیجه رسیده است که برای انکه نماز دربین جوانان دارای جاذبه ای قوی شود انجام و رعایت موارد زیر لازم است:

1- معرفی الگو و اسوه

قران مجید می فرماید لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه ثمن کان پرجوالله و لیوم الخره یعنی به تحقیق که رسول خدا (ص ) برای شما الگو و اسوه نیکویی است برای هر کس خداجوی است و آخرت گرا است، و در بسیاری دیگر از آیات بطور ضمنی برالگو پذیری  مسلمین تاکید نموده و از آن به عنوان یکی از راههای صحیح هدایت و رستگاری نام برده است. در روایات و احادیث نیز در این باره سخنها  به میان آمده و مطالب متعددی ذکر شده است .

 2- رعایت اختصار در نماز جماعت

یکی از موانع جذب جوانان به سوی نماز و نیز مساجد و نمازهای جماعت ملال آور بودن بعضی از جماعات و طولانی بودن آنهاست در حالی که هر مقدارنماز جماعتی مختصرتر و کوتاهتر به جای آورده شود جاذبه بیشتر ی برای همه مردم و مخصوصاً جوانها دارد.

3-معرفی آثار مادی

تبیین نعمتهای پروردگار متعال دارای فوائد تربیتی بسیاری است که قابل تردید و انکار نمی باشد و لذا خدای منان در جای جای قران کریم به مواهب و نعمتهایی که بربشر ارزانی داشته اشاره نموده است. این نتیجه از جمله مواردی است که به صورت مستقیم به آثار مساجد در جهاد اقتصادی اشاره می کند.

4- سوق به معنویات

شکی نیست که فطرت آدمی پاک و سالم و خدا جوی است و گرایش ناخود آگاهی به معنویات و امور ماوراء طبیعی دارد و این غبار مادیات است که چون بر آن می نشیند آن را به ظاهر از مسیر اصلی اش منحرف می سازد و با زدودن آن غبار می توان انحراف ایجاد شده را نیز از بین برد و فطرت را به مسیر اصلی معنوی اش باز گرداند .

5- تشویق

تشویق و تحسین همیشه جایگاه ویژه ای در تعلیم تربیت داشته و دارد و آثار بسیاری بر آن مترتب است که هرگز قابل انکار نیست و این امر به عنوان یکی ازاصول مهم تربیتی مورد توجه خاص تمامی ادیان و مذاهب و مکاتب مطرح است .

6- فیلم و نمایش

7- اردوی نماز

8- مسابقات

9- نمایشگاه

10-دوری از منکرات

 

*تبریزی و آقا محمدیان(1387)درپژوهش میدانی تاثیر نماز جماعت بررشد اجتماعی نوجوانان را مورد بررسی و مطالعه قرار دادند.این پژوهش در مشهد انجام شده و جامعه آماری مورد نظر دانش آموزان سال دوم و سوم دبیرستان این شهر بوده است.سه فرضیه در این تحقیق مورد آزمون قرار گرفته است: 1- بین شرکت جوانان و نوجوانان در شرکت نماز جماعت و رشد اجتماعی آنان ارتباط وجوددارد.2- بین طینت شرکت کنندگان در نماز جماعت و رشد اجتماعی آنان ارتباط وجوددارد.3- بین پایه تحصیلی شرکت کنندگان در نماز جماعت و رشد اجتماعی آنان ارتباط وجود دارد نتایج این پژوهش نشان می دهد که: الف-نماز جماعت به عنوان یکی از مناسکی که جلوه اجتماعی دارد در فرایند رشد اجتماعی نوجوانان موثر است. نماز جماعت می تواند در حداقل تاثیر گزاری خود فرایند رشد اجتماعی را تسریع و تسهیل کند بی شک که نوجوانان در حساس ترین برهه زندگی خود قرار دارند(در دیدگاه اریکسون نوجوانان در بحران هویت به سر می برند) نماز می تواند به هویت ایشان شکل و قوامی مطلوب ببخشد.

از سویی فقر یا غنای بیش از حد می تواند از روند تمایل نوجوانان به اقامه نماز جماعت موثر باشد. به عبارتی بیشترین تمایل به اقامه نماز جماعت در نزد نوجوانانی است که از نظر اجتماعی و اقتصادی در وضعیت تعادل قرار دارند. تبلور روشن چنین ادعایی که یکی از نتایج تحقیق حاضر در فرمایش مولی موحدین حضرت علی ابن ابی طالب(علیه السلام)  است که می فرمایند "خیرالامور اوسطها". از سویی دیگر مشخص گردید علم جدید با تمامی مساعی خود توانسته است قسمت کوچکی از رموز و تاثیردین و مذهب را بر رفتار انسان مشخص نماید. به طوری که هر یک از فیلسوفان، روان شناسان و جامعه شناسانی که به اظهار عقیده در باب مذهب پرداخته اند به یکی از تاثیرات این مهم بررفتار پرداخته اند درصورتی که به مناسک شعائر مذهبی از نگرش مذهب نگاه کنیم دیدی جامع تر کامل تر و عمیقتر به دست خواهیم آورد.

*اسدی (1385) به بررسی نقش مسجد درمدیریت توسعه محله ای پرداخته ودراین مطالعه توضیحی علاوه بر استفاده از اسناد و مدارک و منابع کتابخانه ای از شیوه مصاحبه با اساتید حوزه و دانشگاه بهره گرفته است. در چکیده این  بررسی آمده است: 

جایگاه مسجد در ورود به مدنیت صحیح و توسعه آن و حل مشکلات موجود شهری و محله ای منتج از شهر نشینی و نوگرایی در جهت برخورداری از جوامع سالم به ویژه در سطح محله ای مسئولیت این نهاد در اجرای عدالت اجتماعی به واسطه مدیریت در توضیع متناسب بیت المال و از میان بردن فقر و تبعیض میان افراد سطوح مختلف جامعه نقش مسجد در انعکاس نقطه نظرات و پیشنهادات مردم شهر ها و محلات به مسئولین و تاثیرگذاری بر روند تصمیم گیری و مدیریت خرد کشور متناسب با نظرات و خواسته های مردم و و مطرح بودن جایگاه آن به عنوان نقطه عطف مدیریت در توسعه مودت انس و اخوت امت اسلامی و تاثیر آن در غنای مدیریت و و استانداردسازی زندگی انسان در جنبه های فردی و اجتماعی است. در مقایسه با سایر شاخص های مدیریتی که عمدتاً‌از زاویه و چشم انداز خاص مدیریت فرهنگی، آموزشی و .. را مد نظر قرار می دهند. امروزه نقش مدیریتی مساجدکه با تمامی قلمرو های پیچیده انسانی اعم از آموزشی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... سروکار دارند از اهمیت به سزایی برخوردار گردیده و براهمیت نقش بارز مدیریتی مساجدبه عنوان مجالس شورای اسلامی و مراکز دخالت و مشارکت مسلمانان در شیوه اداره حکومت همان گونه که پیامبر اکرم بدان تاکید داشت بیش از پیش افزوده است. هدف این پژوهش معطوف داشتن توجه به نقش مسجددر افزایش فشردگی کالبدی در توسعه شهری از نظام مدیریت شهر محور به مدیریت محله محور و ایجاد تهران پایدار به واسطه بهره گیری از وجود مساجد و اماکن مذهبی در مرکز محله است. در این پژوهش تلاش شده به سامان دادن مدل های ذهنی و ساختار ذهنیت مدیران شهری از طریق برقراری ارتباط با نهاد ها و تشکل های مردمی نظیر مسجد و کانون های فرهنگی مستقر در آن و گسترش کمی و کیفی تفکر نظام گرا و فراهم آوردن رفتار توسعه یافته در تمامی دست اندرکاران اداره شهر و محلات تهران بپردازد.

*مظاهری دریک مطالعه توصیفی نقش مسجد را درسازمان و اجتماع محله ای مطالعه نموده است.با توجه به آنکه تاسه دهه پیش در اغلب شهر ها محلات از اعتبار خاصی در برقراری ارتباطات اجتماعی برخوردار بودند، طی سه دهه اخیر محلات شهری به صورت جزیره ای در دریای فرهنگ ملی جامع و خرده فرهنگ شهری در آمده اند. با بررسی عملکرد اجتماعی شهر ها و هر چه صنعتی تر شدن مراکز و محلات شهری و کم رنگ تر شدن ارتباطات اجتماعی به ویژه در سطح محله ای به بررسی نقش مسجد در انگیزه سازی درمردم و رشد روحیه خود یاری و تعاون و انجام امور داوطلبانه جمعی در سطح محله ای در راستای توسعه اجتماعات محله ای پرداخته است.

او نتیجه گرفته است که تاسیس مسجد در محله ها وشهرهای اسلامی به تشکیل و انسجام اجتماعات محله ای وشهری منجر گردیده است، زیرا مسجد صرفاً مکانی برای انجام فریضه نماز و دیگر مراسم مذهبی نبوده و به عنوان کانون اجتماعات محله ای و شهری همواره نقش به سزایی در غنای هرچه بیشتر این گونه اجتماعات ایفا نموده است .

*محمدی(1380) در تحقیقی توصیفی به بررسی نقش مسجددر اقتصاد محله پرداخته و در چکیده آورده است:

میان جامعه مدنی و سرمایه سالاری رابطه مناسباتی متقابل و درونی وجود دارد. اگر قرار است جامعه مدنی منطقی و معنی دار باشد باید در راستای پیشبرد انگاره فرد به عنوان یک بازیگر اجتماعی خودگردان و به عنوان تمامیتی اخلافی و نژادی گام بردارد. جامعه ای که بااین چنین ارزیابی از فرد بیگانه باشد بی گمان در را ه رسیدن به ارتقای بهره وری و توسعه اقتصادی نیز توفیقی نخواهد داشت. دین اسلام و مسجدبه عنوان تجلی گاه و کانون فرهنگی، عبادی اقتصادی آن با برخورداری از نظام مدیریت مشارکتی ( واگذاری اموربه مردم و فراهم آوردن امکان مشارکت و حضور مردم درصحنه های گوناگون اجتماعی و .....) و تمامی ویژگی های جامعه مدنی منطقی و معنی دار با محوریت فرد یا افراد در آن در روند ارتقای بهره وری و توسعه اقتصادی به ویژه در سطح محله ای با توفیق چشمگیری روبرو می باشند. هدف این پژوهش بیان نقش اسلام و مساجددر فرایندتوسعه و رفاه اقتصادی و معرفی مسجد به عنوان کانون فرهنگ سازی و انسان سازی درجهت ارتقای بهره وری اقتصادی و برخورداری از اقتصادی سالم و پویا از طریق مبارزه با پیامد های منفی اخلاقی در امور اقتصادی نظیر ربا و ... به واسطه دریافت خمس و زکات وبرگزاری جلسات وعظ وخطابه درخصوص رعایت اخلاق اسلامی در معاملات اقتصادی و تشکیل صندوق های قرض الحسنه و .... در جهت توسعه اقتصادی و پرداخت نمودن احتیاجات مالی و اقتصادی مردم شهرها و محلات و انگیزه سازی و رشد و روحیه خودیاری درمردم در انجام داوطلبانه افتصادی درسطح محله ای با توجه به کارکرد ها ی چندگانه مساجد در اقتصادمحله است. براساس نتایج حاصله از این پژوهش می توان اذعان نمود که با مدیریت خلاق و کارآمد، برخورداری از اطلاعات دقیق و صحیح، جلب مشارکت های مردمی،مادی و معنوی، فرهنگ سازی دینی متناسب با فرهنگ اسلامی، رفع تبعیض وجلوگیری از فساد اقتصادیف توجه ویژه به منابع ملی و نه گروهی و پرهیز از انحصار طلبی و .... می توان زمینه توسعه پایدا ر اقتصادی درسطوح شهری ومحله ای و ارتقای بهره وری در تمامی زمینه ها را فراهم ساخت .

- آرایی به پیشنهاد سازمان مدیریت‌و برنامه‌ریزی کشور آسیب ‌شناسی برنامه‌ های فقرزدایی در ایران را طی یک تحقیق انجام داده است. او در گزارش خود آورده است:

مساله فقر در ایران از ابعاد مختلفی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است. با بررسی کلیه مطالعات صورت گرفته در مورد پدیده فقر در ایران چه از منظر متدولوژیکی و چه از منظر کاربردی (سیاست‌های اجرایی) مشاهده می‌شود که علی‌رغم تمامی دستاوردهای علمی و نظری در این حوزه کشور ما هنوز در نوع مواجهه و حل این معضل اقتصادی ـ اجتماعی و فرهنگی ناموفق بوده و با چالش‌های بسیاری روبروست. فقدان یک اراده ملی برخاسته از درون دولت، ملت، بخش خصوصی و نهادهای مدنی موجب ‌گردیده است که نحوه برخورد با این پدیده، به‌دلیل عدم اجماع در میان صاحب‌نظران از فقر و به دنبال آن وجود توصیه‌ها و رهنمودهای متفاوت و بعضا متعارض و اتخاذ روش‌های ناکارآمد در رفع فقر، پیچیده‌تر شده و حل آن طولانی‌ترشود.
این پژوهش با نگاهی نقادانه علل ناکامی و ناکارآمدی ریشه‌کنی فقر در ایران را با بررسی مباحث مختلفی چون رویکردهای مختلف در حل فقر، گذشته و سابقه فقر در ایران، بررسی سیاست‌های کلان کشور در فقرزدایی مورد توجه قرارداده و نشان می‌ دهد به دلایل بسیاری از جمله تعارض و عدم انطباق نظریه و عمل (و درصورت ادامه روند فعلی) مسئله فقرزدائی در ایران با موفقیت قابل توجهی همراه نخواهد بود. در انتها با جمع‌بندی و نتیجه‌گیری؛ ضرورت تشکیل کمیته ملی فقرزدایی با عضویت نمایندگانی از دولت، بخش خصوصی و نهادهای مدنی جهت ساماندهی برنامه‌های فقرزدایی در ایران را یادآور می‌شود.

 

نتایج مطالعه در یک نگاه:

با استناد به پژوهش های یاد شده، می توان اذعان نمود که حوزه اقتصادی مرتبط با مساجد از جایگاه و تاثیرگذاری خاصی برخوردار است. اما مطالعات مربوط به حوزه برنامه درسی و تحلیل محتوای کتاب های درسی نشان از فقر بررسی دینی محتوای کتاب های درسی دارد. اغلب تحلیل محتواهای انجام شده به بررسی کتاب بر مبنای اصول کتاب نگاری و الگوهای ویلیام رومی و مواردی از این دست می باشد و در چهارچوب های مربوط به اصلاح و تدوین محتوای کتاب های درسی، موراد مربوط به دین و به ویژه از منظر توجه به جایگاه مساجد و نقش اقتصادی مساجد مطالعه  سازمان یافته ای انجام نگرفته است.

 

فصل سوم : نتیجه گیری و پیشنهادات

نتیجه گیری:

 همه ادیان و اقوام و ملل مسجد و عبادتگاهی دارندکه از قداست و احترامی خاص بر خوردار است. این معابد در ادیان توحیدی به عنوان صوامع و بیع و صلوات و مساجد از آنها یاد شده است .

 * و لو لا دفع الله الناس بعضهم لبعض لهدمت صوامع و لیع و صلوات و مساجد *[29]

« اگر خداوند ظلم و تجاوز بعضی از مردم را بوسیله بعض دیگر دفع نکند صومعه ها و کنیسه ها و کلیساها  مساجد معرفی شده است.  پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله وسلم) در این باره فرمود : « افضل البقاع المساجد »  برترین و با ارزش ترین بقعه ها مساجد است . با نگاهی گذرا به تاریخ مساجد در می یابیم که مساجد علاوه بر نقش محوری خود که عبادت باشد کارکردهای گوناگونی دیگری هم دارد . بدیهی است که تبیین جایگاه مسجد موجب افزایش کارآیی آن خواهد شد. مساجددر صدر اسلام مرکز سازماندهی، برنامه ریزی و محل فعالیت های فرهنگی اجتماعی سیاسی اقتصادی نظامی و آموزشی محسوب می شد. در حقیقت مساجد بزرگترین سازمان مدنی جهان اسلام به شمار می رود .

گوستاولبو ن فرانسوی در این باره می گوید : "مهم ترین مرکز زندگی برای عرب ها مسجد است. زیرا عرب ها مسجد را مرکز اجتماع عبادت، تعلیم و تربیت و گاهی مسکن خویش  قرار می دهند . و مساجد مانند کلیسا نیست که فقط مرکز عبادت و در طول هفته فقط یک بار باز شود ."

* ان اول بیت وضع للناس للذی ببکه مبارکاً‌و هدی للعالمین *[30]

" نخستین خانه ای که درروی زمین برای مردم ساخته شد همان خانه خداست که که پربرکت و موجب هدایت جهانیان است ."  ظاهر معنای آیه این است که خانه خدا نخستین معبد جهانی و پرستشگاه عمومی از زمان آدم تاکنون بوده و مایه برکت و هدایت برای همگان قرار داده شده است. نخستین عمل نبی مکرم اسلام بعداز هجرت به مدینه نیز ساخت مسجد بوده و این نخستین دلیل برآن است که در فرهنگ دینی و حکومت اسلامی مسجد جنبه محوری دارد و سایر مسائل باید درحول مسجد شکل گیرد  تا جائی که مسجد به عنوان خانه خدا معرفی شده است:

 * ان بیوتی فی الارض المساجد *[31]

" خانه های من در روی زمین مساجد هستند . "

* و ان المساجد لله*[32]

"مساجد از آن خداست "

همچنین ذات باری مساجد را محل ملاقات خود قرار داده است .

* الاطوبی لعبد توضاً فی بیته ثم زارنی فی بیتی*[33]

"خوشا به حال بنده ای که در خانه است وضو بگیرد و مرا در مسجد زیارت کند ."

از این رو امام حسین فرمود :      « اهل المسجد زوار الله »      « اهل مسجد زائر خدا هستند . »

با نگاهی گذرا به تاریخ اسلام در می یابیم که علی رغم گذشت چندین قرن ازساخت نخستین مسجد همچنان شان و تقدس معنوی مساجد حفظ شده است و در طول تاریخ جایگاه خود را از دست نداده و مقدس ترین و مهم ترین و عظیم ترین پایگاه دینی و مهم ترین سنگر اسلامی محسوب می شود و بزرگترین نقش را در تقویت و تثبیت و توسعه زیر ساخت های فرهنگ اسلامی دارد و همواره دژ پولادین و استوار در مقابل هجمه های فرهنگی دشمنان اسلامی بوده است . اگر تا کنون از اسلام رسمی باقی مانده و اگر از مسلمانی نشانی دیده می شود . همه و همه از برکات این مراکز نور نشات گرفته است .

مساجد به لحاظ ارزش های والایی که داشته و دارد توجه بسیاری از دانشمندان غربی و بیگانه را نیز به خود جلب کرده است.

هگل فیلسوف شهیر آلمانی می نویسد: در استامبول روزی به مسجد رفتم از سادگی و صلابت مسجد شگفت زده شدم و حال خوش وجذبه ای شور انگیز در خود احساس کردم. »

« ژوزف ارنست رمان نویسنده و فیلسوف فرانسوی می نویسد :  بر خلاف سخنان ناروایی که درباره اسلام و عرب شنیده بودم هرگاه وارد یکی از مساجد های مسلمانان می شدم صحنه های دلپذیر و جذابی را می دیدم که به خود می لرزیدم و افسوس می خوردم که چرا مسلمان نیستم. »

" ویل دورانت مورخ مشهور می نویسد :‌چه خوش آهنگ است صدای موذن در گوش مسلمانان وغیر مسلمانان که این جان های محبوس در پیکر خاکی را از فراز هزاران مساجد دعوت می کند به سوی بخشنده زندگی وعقل توجه کنند و به جان با او پیوند گیرند ."

آن  چه در مطالعه اول از بررسی مساجد به دست می آید بعد و ماهیت عبادی مسجد است. اینکه مسجدها اولا و اساسا ‌برای ایجاد ارتباط بین بنده و معبود او و اعلام بندگی و عبو دیت برای آفریدگار بنا می شوند. براین اساس نیز اصلی ترین اثر حضوردرآن دربعد عبادی خواهد بود:

« و اقیموا و جوهکم عند کل مسجد وادعوه مخلصین له الدین کما بداکم تعودون »[34]

« هنگام عبادت در هر مسجدی به سوی او توجه کنید و او را بخوانید و دین خود را برای او خالص کنید همجنان که در آغاز شما را آفرید باردیگر در رستاخیز باز می گردید.»

ماهیت حضور درمسجد نیز در بیان نبوی آمده است . رسول خدا فرمود :«کل جلوس فی المسج لغو الاثلاثه: قرائه مصل او ذکر الله او سائل عن علم »[35]

« هر نشستن در مسجد بیهوده است مگر اینکه برای سه کار باشد خواندن قرآن ،‌ذکر خدا پرسش از علم . »

بنابراین هدف و حکمت حضور و جلوس در بیوت الرحمن ذگر الله است که بالاتر ازهر هدف دیگری در زندگی ماست : "و لذ کر الله اکبر "

و به فرموده امام علی(علیه السلام) درمان قطعی تمامی درد های نفسانی ما :

«ذکر الله دواء اعلال النفوس[36] ، یا د خدا دوای بیماری های نفوس است . »

اما با این همه نمی توان از سایر کارکردهای مسجد چشم پوشی کرد. چراکه در تمامی اتفاقات عظیم تاریخ اسلام چه در بعد جهاد و دفاع نظامی و چه در بعد آموزش و امور فرهنگی همواره مساجد دارای بالاترین اثرگذاری بوده است. از یان رو امروز که جهادی با نام جهاد اقتصادی پا در عرصه زندگی می نهد و ولایت فقیه، مقام معظم رهبری همگان را به این جهاد دعوت می نماید، همه نگاه های محتاج رو به سوی مسجد می گردانند و همچون گذشته و همیشه، انتظار بهره مندی از این مکان الهی و آسمانی دارند.

چنانچه در مطالعه حاضر نشان داده شد میان هریک از ابعاد و کارکردهای مسجد و جهاد اقتصادی رابطه غیرقابل انکاری وجود دارد. به عنوان نمونه هنگامی که از فعالیت های آموزشی مسجد سخن به میان می آید، جای خالی آگاهی مردم از مباحث اقتصادی و نحوه برخورد با موقعیت های اقتصادی دیده می شود و چه مکانی بهتر از مسجد که اقتصاد اسلامی را رواج دهد. هنگامی که از ماهیت عبادی مسجد سخن به میان می آید، می بینیم آن قدر آیات و روایات وجود دارد که مسلمان را به تفکر دعوت می کند و می خواهد مسجدیان کسانی باشند که در همه جا حتی در بیع و تجارت خدا را حاضر ببینند و جز به خاطر او و با یاد او کاری انجام ندهند.

 تمام موارد، تاییدی بر این نکته است که مسجد از مهم ترین و موثرترین مکان ها در هر جهادی و اکنون در جهاد اقتصادی است که می تواند راهنمای هر مسلمانی برای کسب توفیق در این راه باشد.

اما در کنار این موضوع، میزان اعتماد و اشتیاق افراد به ویژه نوجوانان و کودکان برای این مددجویی مطرح است. به دیگر سخن تا چه اندازه کودکان و نوجوانان می دانند که مسجد دارای چنین پتانسیلی است و می خواهند که از آن بهره مند شوند. زیرا در هر جهادی، هر یک از افراد نقش و سهم ویژه خود را دارند و د رجهاد اقتصادی که در واقع ایجاد نگاه و بینش تازه ای به موضوع اقتصاد است و این نکته نشانگر نیاز همه روزه انسان در حال و آینده به این نوع نگرش است، سهم و نقش کودکان و نوجوانان که می بایست تداوم گر این راه باشند بسیار زیاد است.

این درحالی است که این گروه از افراد بیشترین سهم آموزش خود را از آموزش و پرورش رسمی کشور دریافت می کنند. آن ها تحت یادگیری در یک برنامه درسی رسمی همگانی قرار دارند که طبق آن آگاهی هایی را کسب می کنند، مهارت هایی را به دست می آورند و نیز به نگرش ها و باورهایی می رسند. بنابراین نقش برنامه درسی از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار می شود. در این برنامه هموراه کتاب های درسی نیز بیشترین تاثیرگذاری را به واسطه بیشترین کاربرد در آموزش به خود اختصاص می دهند. با این توجه، بررسی کتاب های درسی و تحلیل محتوای آن ها می تواند نشان دهد که تا چه اندازه در برنامه درسی رسمی کشور به مساجد پرداخته شده است؟چه اندازه به توفیق مسجد در تمام عرصه های زندگی توجه شده است؟ تا چه اندازه به کارکردهای مسجد و معرفی آن هااهتمام نشان داده شده است؟

در این میان تا چه میزان به کارکرد اقتصادی مسجد و تاثیر آن در گسترش اقتصاد اسلامی توجه شده و توانسته نگرش مثبتی را در دانش آموزان و مخاطبان نسبت به توفیق مسجد در این زمینه، ایجاد نماید.

در نگاهی مختصر و مجمل از کتاب های درسی دوره ابتدایی که دارای عمومیت بیشتری در محتوا هستند و امکان تلفیق مطالب در آن ها با سادگی بیشتری وجود دارد، می توان به این نتیجه رسید که در این دوره کتاب هایی با عناوین آیه های آسمانی و تعلیمات دینی به صورت مستقیم با موضوع دین و اسلام ارتباط دارند و در گروه دوم کتاب هایی قرار دارند که به صورت مستقیم در ارتباط با موضوع دین نیستند. حال نکته مهم اینجاست که وقتی جامع بودن دین مبین اسلام مطرح می شود و مسجد که خانه خداست به عنوان مکانی الهی معرفی می گردد که در تمام حوزه ها حضور و کاربردی شایسته داشته است، بنابراین انتظار می رود در کتاب های درسی این ارتباط علم با دین نشان داده شده و در تمام موارد به ویژه و با توجه به موضوع مطالعه حاضر در خصوص مسجد و کارکردها و فعالیت های آن در جوانب مختلف از جمله موارد اقتصاد اسلامی نقش مسجد و اسلام پررنگ و مشهود باشد.

 

پیشنهادات:                                                                                                   

پیشنهادات زیر مبتنی بر مطالعه حاضر در بندهای زیر قابل ارائه است:

1. برنامه ریزان و مسئولانی که نقش طرح ریزی محتوای برنامه درسی را بر عهده دارند به مسجد و کارکردهای آن توجه ویزه داشته باشند و در برنامه های خود جایگاه خاصی را به آن اختصاص دهند.
2. پژوهشگران در خصوص تحلیل محتواهای برنامه درسی در تمامی دوره های آموزشی از جمله دوره های تحصیلی در مدرسه تا دانشگاه ها با محوریت موضوع مساجد وماهیت و کارکردهای آن فعالیت های پژوهشی خود را سامان دهند.
3. معلمان و مجریان برنامه های درسی کشور، تا زمان تغییرات کتب و برنامه های درسی و تحقق اهداف مربوط به معرفی و آشنایی با مساجد در برنامه درسی، متوقف نشوند و بر اساس خلاقیت های خود نسبت به این امر کوشا باشند.
4. مسئولان مدارس به ویژه در دوره های تحصیلی، ابتدایی ،راهنمایی و متوسطه برنامه هایی را اجرا نمایند که در آن مشارکت مدرسه و مسجد محل نمایان باشد و از طریق آن راه های ایجاد ارتباط بیشتر دانش آموزان با مساجد و کسب آگاهی از ماهیت مساجد فراهم شود.
5. افراد تعلیم دهنده خلاق، به شناسایی راه هایی که موجب تلفیق دروس با موضوع مسجد و در جهت ایجاد نگرش مثبت در این موضوع شده بپردازند و این موراد را در اختیار سایر عوامل اجرایی در امر آموزش قرار دهند.
6. در سال جهاد اقتصادی، وزارت آموزش و پرورش در درجه اول و مدارس در درجه دوم،  با تدارک برنامه هایی، نسبت به معرفی اقتصاد اسلامی اقدام نموده و در این زمینه نقش مساجد و به کارگیری از این مکان آسمانی را در دستور کار خود قرار دهند.
7. در سال جهاد اقتصادی و به بهانه این نامگذاری، مساجد داوطلب برنامه ریزی و اجرای برنامه های آموزشی، تدارکاتی، پشتیبانی و خدماتی، عبادتی، فرهنگی و ... باشند که درآن ها مقصود نهایی افزایش آگاهی مردم از اقتصاد اسلامی بوده و به کسب توفیق در جهاد اقتصادی کمک کند.
8. در سال جهاد اقتصادی و در راستای تحقق اهداف مربوط به این حرکت، برنامه های آموزشی صدا و سیما که در اقع بخشی از برنامه درسی کشور را تشکیل می دهند به موضوع اقتصاد اسلامی و راه های حضور موفق در جهاد اقتصادی اختصاص پیدا کنند و به این ترتیب تا اندازه ای کاستی های موجود در برنامه درسی رسمی به ویژه محتوای کتاب های درسی را جبران کنند.
9. خانواده ها به ویژه بزرگسالان که خود روزگاری از مساجد به عنوان محکم ترین پایگاه های جهاد استفاده می کردند، موجبات حضور و مشارکت کودکان و نوجوانان خود را در مساجد و به ویژه در برنامه های مربوط به اقتصاد اسلامی آن، فراهم نمایند.
10. در صورتی که نیاز همیشگی مسلمانان به جهاد اقتصادی به یک باور تبدیل شود، وقت گذاری در این سال برای برنامه ریزی حضور موفق در جهاد اقتصادی به معنای واقعی از حالت شعار خارج می شود و به عملی تبدیل می گردد که نتیجه آن پس از عبور از سال 1390 ،پایان نگرفته و همچنان با قدرت ادامه خواهد داشت. بر این اساس به نظر می رسد لازم است این نامگذاری ها به ویژه در این سال، حرکتی نمادین فرض نشده و همگی برای باورسازی آن ها تلاش نماییم که برگزاری این همایش یکی از راه های تحقق این مقصود است.

 

منابع و مآخذ:

منابع به ترتیب استفاده در متن تنظیم شده است.

1. قرآن کریم
2. کتاب جهاد اقتصادی از منظر مقام معظم رهبری (مدظلله العالی)
3. طالبیان، سید محمد رضا. جایگاه مسجد در عصر جهانی شدن. انتشارات ثقلین. 1386
4. مرکز رسیدگی به امور مساجد. فروغ مسجد. جلد 1، 2، 3، 4 و 5 . انتشارات ثقلین
5. نیکلس،ه.(1377) راهنمای عملی برنامه ریزی درسی. ترجمه داریوش دهقان. تهران: قدیانی
6. احدیان, محمد(1380). مقدمات تکنولوژی آموزشی. تهران: نشر و تبلیغ بشری
7. لوی، الف.(1380) مبانی برنامه ریزی آموزشی، برنامه ریزی درسی مدارس. ترجمه فریده مشایخ. تهران: انتشارات مدرسه
8. تایلر،رالف و.(1377) اصول برنامه ریزی درسی و آموزشی. تران: نشر آگاه
9. شهبانی، حسن(1380) مهارت های آموزشی و پرورشی. تهران: انتشارات سمت
10. شمس الدین سید مهدی بررسی راه کارهای جذب جوانان به نماز و مسجد. ستاد اقامه نماز. 1373
11. تبریزی، غلامرضا و آقا محمدیان ، حمیدرضا.  بررسی تاثیر نماز جماعت بررشد اجتماعی نوجوانان مشهد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی استان خراسان. 1377
12. اسدی . سعید . بررسی مسجد درمدیریت توسعه محله ای. چهارمین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت . مساجد 1385
13. مظاهری، مسعود . بررسی نقش مسجد درسازمان و اجتماع محله ای. چهارمین همایش بین المللی هفته گرامیداشت مساجد .1385
14. حرعاملی، محمدحسین. نوری، میرزا حسین. وسائل الشیعه و مستدرکها. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، دفتر انتشارات اسلامی
15. آرایی ، سید محمد مهدی .آسیب ‌شناسی برنامه‌ های فقرزدایی در ایران .سازمان مدیریت‌و برنامه‌ریزی کشور
16. بحارالانوار. ناشر: دارالکتب الاسلامیه
17. مهدوی کنی، محمدرضا(1385). اخلاق عملی. گردآورنده : محمد سلمانی. نشر ثقلین